चित्रकार कृष्ण मानन्धरलाई साथीले भनेका थिए- धत्! ‘पुँ’ले गर्ने काम पनि पढ्ने?

शनिबार विशेष

ज्ञानेन्द्र विवश शनिबार, असोज ९, २०७८ १७:०१

चित्र बनाउँदै कृष्ण मानन्धर।

मुम्बईबाट चित्रकलाको अध्ययन गरी फर्किएका शशी शाह, कृष्ण मानन्धर, इन्द्र प्रधान र वत्सगोपाल वैद्य मिलेर एउटा कलासंस्था खोले। चारैजना कलाकारको नामको पहिलो अंग्रेजी अक्षरबाट ‘स्किब’ नामकरण गरियो। यस संस्थाले २०२८ सालदेखि नेपाली कलाको संस्थागत विकासलगायत कला गतिविधिमा महत्वपूर्ण कार्य गरेको छ।

‘स्किब समूह’बाट शशी, कृष्ण, इन्द्र र वत्सले चित्रकलामा छुट्टाछुट्टै शैली बनाए। उनीहरुले आफ्नो समयलाई चित्रकलामा पृथक कालखण्ड बनाए। नेपाली कलाको इतिहासमा ‘स्किब’ र यसका कलाकारहरूको योगदान उल्लेखनीय छ।

यी चारमध्ये कृष्ण मानन्धरले प्रकृतिसँग नजिक रहेर चित्र बनाएका छन्। उनका चित्रमा प्रकृति नै आएर क्यानभासमा बसेको प्रतीत हुन्छ। ती चित्रमा संगीतका झञ्कार गुञ्जिएको आभास हुन्छ। कतै झरना, खोलाखहरेको ध्वनि सुनिन्छ।

ज्ञानेन्द्र विवश

‘कला सुन्दर, कोमल र सुवासित हुन्छ। दृश्यलाई वस्तुवादी शैलीमा अभिव्यक्त गर्दा यसको बाह्य स्वरूपलाई सकेसम्म हुबहु उतार्ने प्रयास गरिन्छ। तर, यसको सुन्दरता, कोमलता र सुवासको अनुभूतिलाई अमूर्तकलाले मूर्तरूप दिने प्रयास गर्छ। यस अर्थमा अमूर्तकला झन् यथार्थवादी जस्तो लाग्छ,’ मानन्धर भन्छन्।

कलाक्षेत्रमा प्रतिबद्ध र प्रसिद्ध कलाशिल्पी मानन्धरको कलायात्राले पाँच दशक पार गरिसकेको छ। उनी कलाकारितासँगै प्राध्यापन पेसामा पनि संलग्न रहे। नेपालको एउटै मात्र सरकारी कलाको क्याम्पस ललितकला क्याम्पसमा 'गुरु कलाकार' हुँदै उनी सोही क्याम्पसका प्रमुख तथा सिर्जना कलेज अफ फाइन आर्टसका प्रिन्सिपलसमेत भए।

चित्रहरू बुझ्नका लागि नभई अनुभव गर्नका लागि भएको उनी बताउँछन्। बुझे पनि नबुझे पनि चित्रहरू हेरिरहनुपर्ने उनको भनाइ छ। ‘अमूर्त चित्रलाई परख गर्न गहिरो दृष्टि भएका आँखा चाहिन्छ, जस्तोसुकै चित्रलाई पनि समय दिएर हेरेमा त्यसमा वास्तविक रूपको अनुभव गर्न सकिन्छ,’ उनी भन्छन्। हेर्ने बित्तिकै बुझिने मात्र चित्र हुँदैन। चित्रकलाले मानिसलाई सिर्जनशील र संवेदनशील बनाउन सघाउने उनको भनाइ छ।

उनका चित्रमा पहाड, रूख, पातका अनेक मौसमी परिवर्तन र तिनले प्रकृतिमा पार्ने प्रभाव भेटिन्छन्। अहिले उनी ‘फ्ल्यास ब्याक’ शीर्षकमा काम गरिरहेका छन्। कुनै समयमा भेटिएका मान्छे र देखिएका दृश्यहरूलाई आधुनिक शैलीमा चित्र बनाइरहेको उनी बताउँछन्।

उनको जन्म काठमाडौंको भोटाहिटीमा २००४ सालमा भएको हो। बाल्यकालदेखि नै चित्र भनेपछि हुरुक्कै हुने उनी लेख्ने कुनै पनि साधन पाउनासाथ भुइँ र भित्तामा कोर्न थालिहाल्थे। यसो गर्दा उनले कतिपटक आफ्ना अभिभावकको पिटाइ र गाली खाए। यति गर्दा पनि उनी चित्रबाट टाढिन सकेनन्। छोराको यस्तो चालाबाट हार खाएपछि उनका बुबा सिद्धिबहादुरले घरछेउकै जुद्धकला पाठशालामा भर्ना गरिदिए। त्यहाँ पढ्न थालेपछि उनका कतिपय साथीहरूले भनेका थिए- ‘धत् लाटा! यस्तो पुँ (चित्रकार) ले गर्ने काम पनि पढ्ने हो?’ उनलाई गिल्ला नै गर्थे। त्यसबाट उनी विचलित भएनन्।

उनले काठमाडौँकै मरुहिटीस्थित तत्कालीन महेन्द्ररत्न विद्यालयबाट पनि शिक्षा हासिल गरे। पछि त्रिचन्द्र कलेजमा व्यवस्थापन विषयको पनि अध्ययन पूरा गरे। त्यसैताका नेपाल राष्ट्रबैंकको जागिरे अनुभव बटुल्न पछि परेनन्। त्यसपछि चित्रकला अध्ययनको क्रममा २०२५/२६ को छात्रवृत्तिमा उनले भारतको मुम्बईस्थित सर जेजे स्कुल अफ आर्टस्मा पढ्ने अवसर पाए।

आफूले बनाएको चित्रसँग कृष्ण मानन्धर।

मुम्बईको कला अध्ययनसँगै उनको कलामा संगीतको बिम्ब उत्रिन थाले। पाब्लो पिकासो, ज्याक्सन पोलकसम्मका घनवाद, अतियथार्थवाद र प्रभाववादले उनको प्रारम्भिक कलायात्राका चरणलाई प्रभावित पारेको विश्लेषण कलासमीक्षकहरूले गरेका छन्। त्यतिबेला उनले अमूर्तकलाका रूपमा वर्ग, वृत्त, कोणमाथि रङका अनेक स्वरूप पोखे। कोलाज कला पनि बनाए। बिन्दु श्रृङ्खलामा पनि काम गरे। कवितामाथि पनि कलारचना गरे।

त्यतिबेलै उनका क्यानभासमा रङको मीठासपूर्ण सांगीतिक धरातल निर्माण हुन थालिसकेको थियो। हिन्दू दर्शनको पञ्चतत्व पनि उनले त्यतिबेलै कलामा उतारेका थिए। रूप, रङ र राग उनको कलाका प्रारम्भिक विशेषता हुन्। त्यसपछि उनको कलाकर्म दृश्यचित्र संरचनामा फड्को मार्न पुगेको अनुभूति हुन्छ।

हिमालका मनमोहक आकृति, पहाडका उचाइ र गहिराइ, समतल भूमिका रमणीय बान्की कलामा अभिव्यञ्जित थिए। रङ र रेखाको लयात्मक गति वा भनौँ रङलाई खेलाएर त्यसमा जीवन्त प्राकृतिक सौन्दर्य झल्काउन सक्ने उनको कलाचिन्तन सामान्य मात्रै मान्न सकिँदैन। आँखालाई आनन्द वा आराम दिने रङ संयोजनमा उनको सन्तुलित चित्र–समीकरण दर्शकका लागि आकर्षक छन्। उनी यिनै आशय र यस्तै अभिव्यक्ति सम्प्रेषणमा सधैँ तल्लीन छन्।

उनका चित्रमा मिठासपूर्ण कल्पना, स्वच्छ हावा, चिसो पानी, हरियो पहाड, झरना, संगीत आदि भेटिन्छन्। चित्रमा सुमधुर रङहरूको गति तथा सरल तूलिकाघातले बनेका आकृति कुनै संगीतको धुनझैँ लाग्छन्।

उनका चित्रमा मिठासपूर्ण कल्पना, स्वच्छ हावा, चिसो पानी, हरियो पहाड, झरना, संगीत आदि भेटिन्छन्। चित्रमा सुमधुर रङहरूको गति तथा सरल तूलिकाघातले बनेका आकृति कुनै संगीतको धुनझैँ लाग्छन्। चित्रमा मान्छेका भिड र कोलाहल हुँदैन। यस्तो लाग्छ कि, कलाकार मानन्धर अहिलेको आधुनिक कोलाहलबाट दिक्क भएर आदिम प्राकृतिक संसारमा नै रमाउन चाहन्छन्।

नेपाल परम्परागत कला र संस्कृतिले धनी भए पनि यसको संरक्षण र सम्वद्र्धनको कमी रहेको उनी बताउँछन्। युवापुस्तामा कलाप्रति चेतना जगाउन ललितकला शिक्षाको आवश्यकतामा उनी जोड दिन्छन्। आफ्नै किसिमको अलग्ग मौलिक शैली, शिल्प, प्रविधि र प्रयोगात्मक नवीनताको दृष्टिकोणले अत्यन्त प्रभावकारी कलाकृतिको निर्माण गर्छन्। सांगीतिक तरङ, प्राकृतिक सौन्दर्य तथा हिमालय–श्रृङ्खलामा उनले आकर्षक र नौलो काम गर्दै आएका छन्।

यी विषयगत श्रृङ्खलामा उनीद्वारा सिर्जित चित्रहरू वस्तुको यथार्थ रूपाङ्कनमा अभिव्यक्त नभई तिनका भावनात्मक विम्ब मात्रै चित्रमा उतारिएका हुन्छन्। रङको प्रयोगविधि, त्यसको सन्तुलन, संरचनाबाट कलात्मक मिठास उत्पन्न गराउन उन सचेत रहन्छन्। ‘कलालाई आफैँले बुझ्नुपर्छ र कला बुझाउनैको लागि हुनुहुँदैन’ उनी भन्छन्। चित्रकलाको व्याख्या र त्यसमा अर्थको खोजी गर्न थालियो भने त्यसको मौलिकता र सौन्दर्यसमेत नष्ट हुने उनको दाबी छ।

अब कलाकारहरूले पत्रकार र कलासमीक्षकहरुसँगै बसेर छलफल गरी आफूले गरिरहेको तथा गर्न चाहेको कामको शैली, विषय र प्रविधिबारे बहस गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ। यसो भयो भने कला र कलाकारको विषयमा थप जानकारी उपलब्ध हुनसक्छ। कलाकारिताले समाजमा प्रभाव पनि जमाउन सक्छ। अनि मात्र क्यानभासमा अभिव्यक्त रङको भाषा आम हुनसक्ने उनी बताउँछन्।

उनी गत केही वर्ष ‘अन्तर्राष्ट्रिय कलाग्राम’ र ‘अरनिको कला अनुसन्धान केन्द्र’ को स्थापना गर्ने सोचाइमा एकोहोरिए। तर, व्यक्तिगत प्रयत्नले केही नहुँदा उनको भव्य योजना त्यत्तिकै सेलायो। उनले हिम्मत हारिसकेका छैनन्।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।