फोरजीमा बदमासी : खरिद सम्झौतामा अमेरिकी एन्टेना, जडानमा चिनियाँ

अनुसन्धान

फोरजीमा बदमासी : खरिद सम्झौतामा अमेरिकी एन्टेना, जडानमा चिनियाँअमेरिकी नपाएपछि केही चिनियाँ प्रयोग गरेका हौं-टेलिकम प्रबन्ध निर्देशक

उत्तम काप्री बुधबार, फागुन २१, २०७६ १८:१६

काठमाडौं–फोरजी बिस्तार सम्झौतामा नेपाल टेलिकमको टावरमा अमेरिकी एन्टेना राख्नुपर्ने सर्तविपरीत ठेकेदार कम्पनीले गुणस्तरहीन चिनियाँ उपकरण जडान गरेको खुलेको छ।

ठेक्का पाएको कम्पनीले टेलिकमका अधिकारीहरूकै स्वीकृतिमा महंगो र गुणस्तरीय अमेरिकी एन्टेनाको साटो गुणस्तरहीन चिनिया एन्टेना प्रयोग गरेको हो। अमेरिकी उत्पादनको साटो चिनिया उत्पादन प्रयोग गरे पनि ठेक्का कबुल गर्दाको मूल्य भने जस्ताको त्यस्तै छ।

एक वर्षभित्र ७७ जिल्लामा फोरजी सेवा बिस्तार गर्ने लक्ष्यसहित टेलिकमले हङकङस्थित सिसिएसआई कम्पनी र कोर नेटवर्कको काम चिनियाँ कम्पनी जेडटिईलाई १९ अर्बको ठेक्का दिएको थियो।

टेलिकमले अहिले ७७ वटै जिल्लामा फोरजीको ‘सफ्ट लन्च’ गरिसकेको छ। झन्डै १९ अर्ब रुपैयाँ खर्चँदै फोरजी बिस्तार गरिरहेको टेलिकमले पूर्वाधारमा मात्रै करिब ८ अर्ब रुपैयाँ र बाँकी कामका लागि करिब ११ अर्ब रुपैयाँ खर्च गरिरहेको छ।

तर, फोरजीका लागि आवश्यक टावरमा प्रयोग गर्ने एन्टेना भने सम्झौता उल्लेख भएको भन्दा बाहिर गएर चिनियाँ प्रयोग भएको छ। ठेक्का सम्झौतामा अमेरिकी एन्टेना नै उल्लेख छ। टेलिकमले ठेकेदारलाई अमेरिकी एन्टेनाकै रकम भुक्तानी गरेको छ। तर उपकरण भने चिनियाँ जडान भइरहेको छ।

निवर्तमान सञ्चारमन्त्री गोकुल बाँस्कोटा र टेलिकमका प्रबन्ध निर्देशक डिल्लीराम अधिकारीले ठेकेदार कम्पनीसँगको मिलोमतोमा गुणस्तरहीन उपकरण जडान गरेको स्रोतको दाबी छ।

फोरजी बिस्तारका क्रममा सम्झौताविपरीत चिनियाँ एन्टेना प्रयोग भएको टेलिकम प्रबन्ध निर्देशक डिल्लीराम अधिकारी आफैं स्वीकार्छन्। किन चिनियाँ एन्टेना जडान गरेको भन्ने नेपाललाइभको प्रश्नमा उनले ‘अमेरिकी एन्टेना नपाएपछि केही एन्टेना चिनियाँ प्रयोग भएको’ दाबी गरे।

अमेरिकी उत्पादनको साटो चिनियाँ उत्पादन प्रयोग गर्दा मूल्य थपघट हुनु सामान्य हो। अमेरिकी एन्टेनाको तुलनामा चिनियाँ एन्टेना सस्तो छ। सम्झौताभन्दा बाहिर गएर उपकरण जोडेको स्वीकार गर्ने अधिकारीले रकम घटबढ भए/नभएको विषयमा भने केही खुलाउन चाहेनन्।

‘टेलिकमले ८ अर्ब पूर्वाधार निर्माण र बाँकी ११ अर्बभन्दा बढी रकम फोरजीमा खर्च गर्ने गरी दुई पक्षीय सम्झौता गरेको हो,’ अधिकारीले नेपाल लाइभसँग भने, ‘पूर्वाधारका कारणले नै फोरजी महंगो भएको हो। यही पूर्वाधारबाट भविष्यमा फाइभ जी पनि बिस्तार गर्न सकिन्छ।’

टेलिकमले झन्डै १९ अर्ब रुपैयाँ भित्रबाट ६ सय ४० वटा टावर पनि निर्माण गर्ने गरी सम्झौता गरेको उनको भनाइ छ। जसमध्ये अहिलेसम्म २ सय ५० भन्दा बढी बिटिएस टावर निर्मााणको काम सकिसकेको उनको दाबी छ।

सम्झौतामा अमेरिका, क्यानडा, युरोप, फिनल्यान्ड र अस्ट्रेलियामा बनेको उपकरण प्रयोग गर्ने उल्लेख भए पनि केही एन्टेना अमेरिका तथा युरोपमा पनि नपाएपछि चिनियाँ प्रयोग गरेको प्रबन्ध निर्देशक अधिकारी बताउँछन्।

‘मेजर एन्टेना चिनियाँ छैनन्,’ उनले दाबी गरे, ‘केहीचाँहि चिनियाँ प्रयोग भएको छ। गुणस्तर र डिजाइनमा कुनै कमी गर्न दिएका छैनौं।’

अधिकारीको यो भनाइबाट फोरजी बिस्तारमा सम्झौताभन्दा बाहिर गएर उपकरण जडान भएको पुष्टि हुन्छ। तर, उपकरण परिर्वतन गर्दा पनि टेन्डर सम्झौतामा उल्लेख भएको रकम तलमाथि नगरेकाले यसमा आर्थिक हिनामिनाको पक्षसमेत जोडिएको छ नै।

नेपालकै दुई वटा उदाहरण हेर्ने हो भने टेन्डर सम्झौताभन्दा बाहिर गएर सामान जोड्न पाइँदैन। गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमा पनि चिनियाँले सम्झौताभन्दा बाहिरको चिनियाँ उपकरण जडान गर्न लाग्दा नेपाल नागरिक प्राधिकरणले उक्त सामान जफत गरेको थियो।

यसैगरी, संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले पनि एक वर्ष अगाडि लुम्बिनी विकास कोषका लागि भनेर खरिद गरेको विद्युतीय बस मेड इन चाइना हुनुपर्ने ठाउँमा भारतीय भएपछि फिर्ता गर्ने निर्णय गरेको थियो।

तर, टेलिकमले अमेरिकी एन्टेनाको ठाउँमा चिनियाँ एन्टेना जडान गर्दा पुनः टेण्डरको प्रकृया नै गरेन। न उसले तोकिएकै सामान ल्याउन ठेकेदारलाई निर्देशन दियो, न सामानको मुल्यांकन र गुणस्तर नै जाँच गरेको देखियो।

अख्तियारमा उजुरी, तर मौन

यही विषयमा अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा ३ महिना अगाडि नै उजुरी परेको थियो। तर, अख्तियारले यो विषयमा वास्तै गरेन। स्रोतका अनुसार ७० करोड घुसकाण्डमा मुछिएका तत्कालीन सञ्चारमन्त्री गोकुल बाँस्कोटाको दबाबमा अख्तियारको फाइल रोकिएको अख्तियारका एक अधिकारीले दाबी गरे। अहिले बाँस्कोटा निवर्तमान भइसके। तै पनि अख्तियारले यो विषयमा अनुसन्धान भने अगाडि बढाएको छैन।

प्रबन्ध निर्देशकले स्वीकारे गडबडी

टेलिकम प्रबन्ध निर्देशक अधिकारी आफैं अमेरिकी एन्टेनाको ठाउँमा चिनियाँ प्रयोग गरेको स्वीकार गर्छन्। उनले अमेरिकी एन्टेना नपाएपछि केही चिनियाँ एन्टेना जडान गरिएको र त्यसबारे सबैतिरबाट गुनासो आएपछि अहिले जर्मन एन्टेना प्रयोग भएको बताए।

ठेक्काको प्रकृया अनुसार यदि जर्मन एन्टेना नै प्रयोग गर्ने हो भने पनि सम्झौता प्रकृयामा परिर्वतन हुनुपर्छ। मूल्यांकन हुनुपर्छ। तर टेलिकमका सीमित व्यक्तिको मिलेमतोमा ठेक्कामा राखिएको सर्तविपरीतको काम भइरहेको प्रबन्ध निर्देशककै भनाइबाट पुष्टि हुन्छ।

प्रबन्ध निर्देशक अधिकारीको दाबी-एन्टेना नै पाइएन

किन चिनियाँ एन्टेना जडान गरिएको भन्नेबारे प्रबन्ध निर्देशक अधिकारीको आफ्नै तर्क छ। उनका अनुसार अमेरिका र मेक्सिकोबीचको विवादले अमेरिकी एन्टेना नै पाइएन।

‘हामीले सम्झौतामा उल्लेख गरेको एन्टेना उत्पादन कम्पनी अमेरिकी सीमानजिकै रहेको मेक्सिकोको क्षेत्रको थियो, तर त्यो बन्द भयो,’ उनले दावी गरे, ‘यसले समस्या भएपछि एन्टेना उत्पादन गर्ने उद्योग ब्राजिल, भारत र चीन स¥यो। त्यो हाम्रो सम्झौताभन्दा बाहिर रहेका कारण चीनमा उत्पादन भएको एन्टेना प्रयोग गरिरहेका छौँ।’

त्यसको विषयमा विभिन्न ठाँउबाट उजुरी आउन थालेपछि अहिले भने ‘मेड इन जर्मन’ भन्ने उल्लेख भएको जर्मनमा उत्पादन भएको एन्टेना प्रयोग भएको उनले दाबी गरे।

निर्देशकको मिलेमतो

अख्तियारमा २०७६ मंसिर १२ मा उजुरी परेको थियो। सो उजुरीमा एन्टेना खरिदका सबै पाटाहरु उल्लेख गरिएका छन्। तर अख्तियारले अझै छानबिनमा चासो देखाएको छैन। अख्तियारमा परेको उजुरी जस्ताको त्यस्तैः

नेपाल टेलिकमभित्र मतुकआनन्द वैद्य सिटीओजस्तो प्रमुख जिम्मेवारीमा रही नेपाल टेलिकमको हितविपरीत भेन्डरहरुका लागि स्पेसिफिकेसन मिल्ने र सोहीअनुसार गर्ने गरी तयार पार्ने कार्यमा सक्रिय रहेको टेलिकमभित्रका कर्मचारी तथा संघको गुनासो प्रबन्ध निर्देशकलाई बारम्बार गरेको अवस्था थियो।

यसैगरी केन्द्रीय कार्यालयको प्रमुख विभाग (अति गोप्य र महत्वपूर्ण रहेको। प्रमुख पदमा सोही केन्द्रीय कार्यालयको प्रमुख विभागको विजनेस डाइरेक्टर पदमा रहि काम गर्दै रहेकी प्रतिभा वैद्य आनन्द वैद्यको श्रीमतीसमेत रहेको जानकारी गराउँदै उक्त शाखाबाट हुने सबैजसो कार्यमा दुवै जना संलग्न रहेको प्रमाण निर्णय टिप्पणीमा दुवैको सहीले नै जनाउँछ।

यसरी गरेका कामहरुमा श्रीमान–श्रीमती मिली अरुलाई पनि आफ्नो दुवै पदको अनुचित फाइदा लिएर पेलेर गर्ने गरेको भुक्तभोगी कर्मचारीले बताउने गरेका छन्। यसरी श्रीमान र श्रीमती महत्वपूर्ण पदमा बसि कुनै पनि टेक्निकल÷बिजनेससम्बन्धी काम कुरामा हस्तक्षेप गर्न र सीमित भेन्डरले चाहेको जसरी पनि कुरालाई मिलाउन श्रीमतीलाई प्रयोग गरी र प्रभावमा पारी प्रबन्ध निर्देशकलाई समेत प्रभावमा पार्ने काम श्रीमान÷श्रीमतीबाट भएको कुरा प्रबन्ध निर्देशकको सचिवालयको कर्मचारीले बताएका छन्। सो बारेमा कर्मचारी र संघबाटै कुरा बारम्बार उठ्ने गरेको छ।

यसैगरी नेपाल टेलिकममा सीटीओले फोरजी लाइट प्रोजेक्टको लागि आवश्यक बीटीएसको लागि एन्टेना राम्रो कम्पनीबाट ल्याउने कन्ट्री अफ ओरिजन कुबल रहेको र सोही अनुसारको पेमेन्ट सीटीओले भेन्डरको इच्छा अनुसार कमसल खालको एन्टेना र सोको लागि कन्ट्री अफ ओरिजन पनि परिर्वतन गराउन र गर्न लगाई सबै मिलाएको कुरासमेत जानकारी गराउँदै यसरी राज्य र कम्पनीमाथि समेत खेलबाड गरेको पाइएको छ। यसमा संलग्नमाथि समेत छानबिनको जोडदार मार्ग कर्मचारीबाट पनि भएको पाइन्छ।

यसैगरी, नेवार समुदायलाई हातमा लिएकै कारणले एमडी र नेपाल टेलिकमको बोर्डलाई पनि प्रभावित पार्ने जातीय राजनीतिमा समेत सीटीओ र उनको श्रीमती जोडिएको कर्मचारीहरु बताउँछन् । यसैगरी सबैजसो काम र स्पेसिफिकेसन तयार गर्ने कार्यमा सलग्न भएको र नेपाल टेलिकमको हितविपरीत सीमित भेन्डरहरु सँग एक्लै र श्रीमतीसमेत बसेर आफू अन्तर्गतका कर्मचारीहरुलाई समेत मिलाउने काम भएको जानकारी गराउछौं।

यसरी सबैजसो काम र स्पेसिफिकेसन तयार गर्ने कार्यमा श्रीमान÷श्रीमती नै संलग्न भई संस्थाको हितविपरीत भएको जानकारी समेत गराउँछौं।

कहाँ पुग्यो फोरजी प्रकृया?

नेपाल टेलिकमले २०७३ पुस १७ मा पोखरा र काठमाडौं उपत्यकामा फोरजी सेवा सुरु गरेको थियो। सोही आयोजनालाई दीर्घकालीन कार्ययोजनाअन्र्तगत नेपाल टेलिकममार्फत् देशभरका ६५ लाख ग्राहकमा फोरजी बिस्तार गर्ने प्रकृया झन्डै दुई वर्ष अगाडिदेखि नै सुरु भएको थियो।

यसका लागि टेलिकमकी पूर्व प्रबन्ध निर्देशक कामिनी राजभण्डारीको नेतृत्वमा रहेको टेलिकमले स्पेसिफिकेसन तयार गराई ग्लोबल टेण्डरको मुल्यांकन भइसकेको बेला फोरजी बिस्तारमा आर्थिक हिनामिना भएको भन्दै अख्यिारमा उजुरी परेको थियो।

उक्त उजुरीमा अख्तियारले झन्डै १० महिनापछि २०७५ कात्तिममा सफाइ दिएको थियो। त्यससँगै टेलिकमले २०७५ पुस १० मा रेडियो एक्सेस नेटवर्क (र्‍याम) को काम हङकङस्थित सिसिएसआई कम्पनी र कोर नेटवर्कको काम चिनियाँ कम्पनी जेडटिईलाई १९ अर्बको ठेक्का दिएको थियो। सोही आधारमा कम्पनीले अहिले ७७ जिल्लामै फोरजीको ‘सफ्ट लन्च’ गरिसकेको छ। यो कम्पनीलाई ठेक्का दिने गरी अख्तियारबाट सफाइसमेत पूर्वमन्त्री बाँस्कोटाले नै मिलाएका थिए।

फोरजी बिस्तारको ग्लोबल टेन्डरसमेत गरेर मूल्यांकन गरिसकेको बेला कामिनी राजभन्डारीलाई बाँस्कोटाले नै बर्खास्त गरेका थिए। त्यतिबेला फोरजी सेवा बिस्तारमा ढिलाइ, अप्टीकल फाइबर बिस्तारमा ढिलासुस्ती, टेलिकमको आम्दानी खस्किएको लगायतका विभिन्न आरोप राजभण्डारीलाई लगाइएको थियो।

राजभण्डारी बर्खास्त भएसँगै तत्कालीन मन्त्री बाँस्कोटाले फोरजी सेवा बिस्तारको ठेकेदार चयनको प्रकृयालाई तीव्र बनाए। तर बाधक थियो अख्तियार। फोरजी सेवा बिस्तारको ठेक्कामा भ्रष्टाचार भएको भन्दै आयोगमा उजुरी थियो। उजुरी टुंगो नलाग्दा काम रोकिएको थियो। फोरजी बिस्तारमा काम नगरेको भन्दै राजभण्डारीलाई हटाएका बाँस्कोटाले त्यसपछि अख्तियारमा रहेको निवेदन टुंग्याउन पहल गरे। राजभण्डारीको पालामा करिब १० महिना टुंगो नलागेको उजुरी उनको बर्खास्तीलगत्तै टुंगियो ।

गत कात्तिकमा आयोगले मन्त्रालयलाई पत्र पठाएर फोरजी परियोजना अघि बढाउन बाटो खोलिदियो। आयोगको निर्देशनले बाँस्कोटालाई आफूअनुकूल काम गर्न सहज बनाइदियो र उनले राजभण्डारीकै पालाको प्रक्रियालाई निरन्तरता दिँदै फोरजी परियोजना अघि बढाए।

उजुरी नेपाल टेलिकमविरुद्ध परेको थियो। तर अख्तियारले फोरजीको काम सुरु गर्न निर्देशन दिँदा मन्त्रालयलाई तोक्यो। अख्तियारले पठाएको निर्देशन नेपाल टेलिकमको नाममा नआई मन्त्रालयको नाममा आएको भन्दै बाँस्कोटा ठेक्का प्रकृयामा आफैं सक्रिय भए।

फोरजीको ठेक्कामा मन्त्रीको सहयोगीको रुपमा प्रबन्ध निर्देशक अधिकारी हावी भए।

उनी प्रबन्ध निर्देशक नियुक्त हुनुभन्दा अगाडि नै मन्त्री बाँस्कोटासँग विदेश भ्रमणमा जाँदा सँगै उँट चढेको तस्बिर सार्वजनिक भएको थियो।

यसरी तत्कालीन मन्त्री बाँस्कोटाले आफूले चाहे अनुसारकै कम्पनीलाई फोरजीको १९ अर्बको ठेक्का दिलाए। ठेक्का प्रकृयामा अधिकारी संलग्न देखिएनन्। तर भित्री रुपमा बाँस्कोटालाई सघाउने र योजना बनाउन उनी नै खटिएको जानकार स्रोतले बतायो।

‘कागजपत्र कसरी मिलाउन सकिन्छ भनेर सबै काममा अधिकारी नै खटिएका थिए,’ स्रोतले भन्यो‘ पदमा पोखरेल थिए, तर काम सबै अधिकारीले गरे।’

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।