फर्केर हेर्दा : ४-४-२

फिचर

ऋग्वेद शर्मा सोमबार, मंसिर ८, २०७७ ११:४२

काठमाडौं- फुटबल मैदानको खेल मात्रै होइन, मैदानबाहिरको दर्शन पनि हो। जसमा जोडिँदै आएका छन् विगतका लामा कथा। होनहार बुद्धि। दर्जनौँ सिद्धान्त। आधुनिक फुटबलको यो समयसम्म आइपुग्दा सयौँ तरिका प्रयोग भएका छन्। मैदानभित्र देखिने त्यस्तो शैलीको विकासमा मैदानबाहिरको परिश्रम ठूलो छ।

यसैले जे नयाँ देखिएका छन्, ती नितान्त नयाँ होइनन्। पुराना केही विषयका सुधार हुन्। परिवर्तन जीवनको नौलोपन हो। जहाँ उत्सुकता आविष्कार बन्छ। उस्तै हुँदै गर्छ खेलमा पनि। तब त फेरिएका परिपाटीमा पुराना गुण चटक्कै बिर्सिदिनु अन्याय हुन जान्छ। मानव जीवनमा अन्तर्निहित परिवर्तन फुटबलमा २०औँ शताब्दीमा जति कहिल्यै भएन।

तिनै परिवर्तन कला बने। अहिले फुटबलमा रमाइरहेका पुस्ताले यो सौम्य कलाको जरा भने नदेखेका हुन सक्छन्। त्यस्तै जरामध्येका एक आधुनिक फुटबलका आविष्कारक योहान क्रुफलाई धेरैले चिन्छन्। तर उनीभन्दा अघि पनि थिए फुटबलका एक प्राथमिक क्रान्तिकारी- भिक्टर मस्लो।

फुटबल प्रवर्तकहरुको नाम लिँदा भिक्टरको नाम प्राय छुटिरहेको हुन्छ, युरोपमा ठूला भनिने लिगमा नभएकाले हो या रसियाको प्रभावमा दबिएको मस्कोबाट भएर हो। सोभियत फुटबलको इतिहास थाहा नहुनेलाई उनको योगदान थाहा नहोला। तर आजको फुटबलले चाहेर पनि उनलाई बिर्सिदिन सक्दैन। अहिले चिनिएको फुटबलको सुरुवाती विकासकर्ता हुन् उनी।

क्रान्तिको उथलपुथलमा अल्झिरहेको सोभियत युनियनमा भिक्टर सन् १९१० मा जन्मिएका हुन्। यसैले भिक्टर भिन्न खाले वातावरणमा हुर्किए। त्यो समय सोभियत रसियामा फुटबल खेल मात्र थिएन। त्यसका उद्देश्य निकै थिए। नागरिकमाथिको सत्ताको प्रभावसमेत फुटबल नै थियो, कुटनीतिक माध्यममार्फत। कतिपय अवस्थामा अवज्ञाको हतियारका रुपमा पनि।

सोभियत युनियनमा फुटबलको विकास आर्मीसम्बद्ध खेलकुद कार्यक्रममार्फत भएको हो। जसमा ‘रेड आर्मी स्कुल’को भूमिका छ। जसमार्फत सबै चिजमा शासकको नियन्त्रण र उपलब्धीको जस लिने परिपाटी थियो। १९११ मा स्थापना भएको ‘सिएसकेए मस्को’ फुटबल टिम सोभियत आर्मीको आधिकारिक टिम थियो। यस्तै ‘डायनामो मस्को’ फुटबल टिम आन्तरिक मामिला मन्त्रालयअन्तर्गतको टिम थियो।

भिक्टरको खेलाडी जीवन शानदार थिएन। खेलाडीका रुपमा उनी जति थिए त्यसले त्यस्ता प्रशिक्षक बन्लान् भन्ने बाटो देखिँदैन थियो। उनले खेल जीवनको सुरुवात आरडिपिके मस्को टिममा १९३० मा सुरु गरे। त्यसको एक वर्षपछि टोर्पेडो मस्को टिममा गएपछि उनले आफ्नो नाम केही चिनाए। मिडफिल्डर भिक्टर १९४२ सम्म टोर्पेडो मस्कोमा नै थिए। जहाँ १९३६ देखि १९३९ सम्म टिम कप्तान पनि रहे। दोस्रो विश्वयुद्ध भएसँगै उनले फुटबलमा उतिसाह्रो मन दिएनन्। केही समयमै सन्यास लिए।

भिक्टर यस्तो समय फुटबलमा नयाँपन ल्याउँदै थिए, जतिबेला फुटबल मैदानको हारसमेत सहजै माफीयोग्य मानिँदैन थियो। १९५२ ओलम्पिकको कुरा हो। सोभियत युनियनको खेल युगोस्लाभियासँग थियो। पहिलो लेग ५-५ को बराबरीमा सकिएको खेलमा दोस्रो लेग सोभियत युनियनले ३-१ ले हार्न पुग्यो। त्यही हारपछि सोभियत शासक जोसेफ स्टालिनले रिषको आवेगमा सिएसकेए मस्को टिम नै भंग गरिदिए। किनभने राष्ट्रिय टिमका धेरै खेलाडी सिएसकेए मस्कोबाट नै थिए।

विश्वयुद्धका कारण खेलाडी जीवनबाट सन्यासपछि भिक्टरको सोच प्रशिक्षकका रुपमा बढिहाल्ने थिएन। तर अलिकति पनि समय खेर नफाली उनी टोर्पेडो मस्कोमा १९४२ मा नै प्रशिक्षक बनिहाले। उनी प्रशिक्षक बनेको पहिलो दुई वर्ष विश्वयुद्धकै कारण लिग फुटबल भएन। त्यसपछि पनि उनको शैली उति राम्ररी बाहिर देखिएन। १९४८ मा क्लबले प्रशिक्षकबाट बर्खास्त गरेको समाचारसमेत उनले सफाइ कर्मचारीबाट सुनेका थिए। तर त्यसपछि सात सिजन फरक तीन क्लबमा रहेपछि उनी पुनः टोर्पेडो मस्कोमा नै बोलाइए।

टोर्पेडो मस्कोमा दोस्रो कार्यकाल उनको सुखद रह्यो। १९५९-६० को त लिग उपाधि नै जिताए। त्यससँगै दुई कप उपाधि जिताएका उनले नयाँ उचाइ पाउन थाले। टोर्पेडो मस्कोपछि उनी एसकेए रोस्तोभ अन डन क्लबमा प्रशिक्षक बने। जुन क्लब १९६६ मा सोभियत माथिल्लो लिगमा उपविजेता बन्यो। भिक्टरको कामहरु मैदानमा देखिन थालेकाले नै उनलाई डायनामो किभले उनलाई प्रशिक्षकका लागि बोलायो।

फुटबल शैली दशकको अन्तरमा नै यताउति भइरहेका छन्। जहाँ १९६० को दशक पनि भिन्न भएन। भिसेन्टे फेओलाको ब्राजिल टिमले १९५८ को विश्वकप जित्यो। जतिबेला ब्राजिल टिमको फर्मेसन थियो ४-२-४, दुई ‘वाइड विंगरसहित। त्यसबेला सोभियत युनियन पनि गाभरिल कचालिनको प्रशिक्षणमा ठीक उस्तै फर्मेसनमा थियो। त्यही फर्मेसन धेरै क्लबको पनि रोजाइँमा परिरहेको थियो।

१९६२ को विश्वकपमा त्यही फर्मेसन सोभियतका लागि रणनीतिक प्रवाहमा राम्ररी बढ्न सकेन। कचालिनपछि प्रशिक्षक कन्स्टान्टिन बेस्कोभले पनि त्यही ४-२-४ को शैली नै अपनाइरहे। किनभने ब्राजिलले १९६२ को विश्वकप पनि त्यही शैलीमा जितेको थियो। तर त्यहीँ प्रशिक्षक भिक्टर भने भिडमा मिसिएर बढ्ने शैलीमा देखिएनन्।

४-२-४ मा दुई वाइड विंगरलाई मिडफिल्डबाट बढाउने र एक विंगर मिडफिल्डमा नै फर्किएर खेल्ने शैलीमा परिवर्तन गर्दै भिक्टरले अरु विंगरलाई पनि मिडफिल्डरका रुपमा बढाउने गरी ४-४-२ को नयाँ शैली अपनाए। बेलायती पत्रकार जोनाथन विल्सन ४-४-२ शैलीको मुख्य आविष्कारक भिक्टरलाई नै मान्छन्। भिक्टरको त्यही शैलीले व्यक्तिगत रुपमा हुने खेल प्रभाव सामूहिकतामा बढेको चर्चा हुने गर्छ।

भिक्टरको समयमा चिनिएका विंगर अहिले वाइड मिडफिल्डरका रुपमा छन्। जसले फुल ब्याकसँगको सहकार्यलाई बढाएका छन्। खेलको आक्रामक विकासमा प्रमुख माध्यम बनिरहेका छन्। पुरानो फुल ब्याक शैलीलाई बदलेर डिफेन्डरसमेत अट्याकिङ भूमिकामा बढ्ने शैली पनि भिक्टरले राम्ररी सुरुवात गरेका थिए।

भिक्टरको शैलीमा मिडफिल्डर अट्याकमा बढ्न मात्र होइन चार फुल ब्याकको सहयोगी पनि हुन्। जसले बलमा लामो समय नियन्त्रण बनाएर ‘पोसेसन’ फुटबल खेल्ने शैलीको पनि विकास भयो। विपक्षी खेलाडीलाई बलबिनाको समयमा चेक गरेर अघि बढ्नबाट रोक्ने शैली बढिरह्यो। त्यसमा हरेक खेलाडीको फरक क्षेत्र रक्षणको शैली पनि विकास भयो। जसले बलबिना खेलाडी कहाँ रहँदा कसरी बढ्ने भन्नेमा भिक्टरले ठूलो काम गरे। त्यसले मैदानमा विपक्षीतर्फ अघि बढेर बल खोस्ने शैली विकास भयो। अहिले त्यस्तै शैली ‘प्रेसिङ’ फुटबलका रुपमा चिनिएकै छ।

मोउरिसियो पोचेटिनो र योर्गेन क्लोप जस्ता प्रशिक्षकले अहिलेको समले अहिलेको समय ‘प्रेसिङ गेम’लाई महत्वका साथ प्रयोग गरिरहेका छन्। जसको सुरुवात दशकौँ अघिको समयमा देखिन्थ्यो। जसको सुरुवाती केही जस भिक्टरलाई नै जान्छ। त्यसबेला जति नै मजाक उडाइएको भए पनि त्यही शैली अहिले आधुनिक फुटबलको एक हटाउनै नसकिने हिस्सा बनिसकेको छ। डिफेन्स र अट्याकमा सन्तुलन बनाएर अघि बढिरहेको छ।

भिक्टरको सोच सामान्य ४-४-२ को शैली मात्र थिएन, स्वतन्त्र प्रवाहमा बढ्न सक्ने मिडफिल्ड र अट्याकमा पनि खेलाडीले परस्पर स्थान परिवर्तन गर्न सक्ने शैलीमा नै थियो। उनले आफ्नै जीवनकालमा त्यसलाई राम्ररी फैलाउन नपाए पनि त्यो शैलीको विकास हुँदै गयो।

भिक्टरले खेलाडीलाई मैदानको शैलीमा मात्र होइन मैदानबाहिरको अवस्थामा पनि सुधारका कामहरु गरे। अभ्यासका साथै स्वास्थ्य र शारीरिक अवस्था राम्रो बनाउन उनले धेरै कुरामा विचार गर्न सुरु गरेका थिए। शारीरिक अभ्यासका साथै पौष्टिक र नियन्त्रित आहारम विशेष ध्यान दिन्थे। प्रेसिङ खेलका लागि फिटनेस राम्रो हुनुपर्ने आवश्यकता नै थियो। अहिले हरेक क्लबका लागि यी कुरा सामान्य भए पनि भिक्टरको समयमा नयाँ थियो।

इंग्लिस फुटबलमा अहिले सामान्य जस्तो भइसकेको ४-४-२ फर्मेसन १९६६ मा इंग्ल्यान्डले विश्वकप जित्दासमेत नयाँ प्रयोग नै थियो। प्रशिक्षक अल्फ राम्सेले त्यही शैलीमा इंग्ल्यान्डलाई विश्वकप जिताएपछि ४-४-२ को प्रयोग ब्यापक बन्यो। कतिसम्म पनि यो फर्मेसनको जससमेत धेरैले अल्फ राम्सेलाई नै दिइरहे। तर उनीभन्दा अघि भिक्टरले गजवले त्यसको प्रयोग गरिसकेका थिए।

सबै विचार गर्दा भिक्टरको सोच उनको समयभन्दा निकै अघिको थियो। त्यो सिद्धान्त उनकै प्रयोगमा उपाधिका हिसाबले ज्यादा उपयोगी सिद्ध हुन नसके पनि अहिलेसम्म आइपुग्दा विश्व फुटबलमा धेरै सफल भइसकेको छ। त्यही समय पनि भिक्टरको शैलीमा १९६६ देखि १९६८ सम्म डायनामो किभले तीन लिग उपाधि जितेर सोभियत फुटबल सत्ता मस्कोबाट किभतिर सारेको थियो।

मैदानमा मात्र होइन मैदानबाहिर पनि सामूहिक भावनामा भिक्टरले गरेको विकास महत्वपूर्ण छ। त्यही सामूहिक भावनाको शैली हो जसले उनलाई अरुभन्दा भिन्न बनायो। राम्रो अर्थमा। खेलाडीहरुसँगको नियमति सामूहिक कुराकानी र प्रशिक्षण टिमसँगको सरसल्लाहमा उनी कहिल्यै हिचकिचाएनन्। हरेक खेलअघि सबै खेलाडीलाई एकै ठाउँमा राखेर कुराकानी गर्थे र सल्लाह सुझाव माग्थे। जसले टिम केन्द्रित रणनीतिमा उनलाई सहयोग भइरह्यो।

भिक्टरको सोच सामान्य ४-४-२ को शैली मात्र थिएन, स्वतन्त्र प्रवाहमा बढ्न सक्ने मिडफिल्ड र अट्याकमा पनि खेलाडीले परस्पर स्थान परिवर्तन गर्न सक्ने शैलीमा नै थियो। उनले आफ्नै जीवनकालमा त्यसलाई राम्ररी फैलाउन नपाए पनि त्यो शैलीको विकास हुँदै गयो। भिक्टरको सुरुवाती कामले नै डायनामो किभमा प्रशिक्षक भालेरि लोभानोभ्स्कीको सफलताका साथै रिनस मिचेल र योहान क्रुफको ‘टोटल फुटबल’सम्म पुग्यो।

१९७० मा डायनामो किभले लिग सातौँ स्थानमा सकाएपछि भिक्टर बर्खास्तमा परे। जसपछि टोर्पेडो मस्कोमा फर्किएका उनले डोमेस्टिक कपको उपाधि जिताए। त्यसपछि अरारत एरेभान क्लबको प्रशिक्षक बनेका उनले १९७५ मा सोभियत कपको उपाधि जिताउन सके।

१९७७ मा ६७ वर्षको उमेरमा बित्नुअघि उनले विश्व फुटबलका लागि धेरै छाडिसकेका थिए। उनले सुरु गरेको ‘जोनल मार्किङ’ र ‘प्रेसिङ’ को फुटबल शैली आधुनिक फुटबलमा यसरी प्रयोग भइरहेको छ कि जुन उनले त्यो समय पक्कै चिताएका थिएनन्। भिक्टरले बुझाउन खोजेकै जस्तो अहिले सबैले मानिरहेका छन्- व्यक्तिभन्दा टिम पहिले।

(यो सामग्री एसआई सकर, फुटबल टाइम्स र नाइन्टी मिनेटमा आधारित रहेर तयार पारिएको हो।)

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।