काठमाडौं– जगतवीर शिल्पकारले ६ कक्षा मात्रै पढेका छन्। तर, उनी स्नातक तह दोस्रो सेमेस्टरमा आर्किटेक्चरका विद्यार्थीलाई काष्ठकला पढाउँछन्। विसं २०५८ सालेदखि ख्वपः इन्जिनियरिङ कलेजमा उनी नियमित पढाइरहेका छन्।
उमेरले ७० नाघेका उनले जीवनभर काठमा कला कुँद्ने काम गरे। बाबु–बाजे हुँदै आफूले पनि अनौपचारिक रुपमा उक्त कला सिके। अनौपचारिक रुपमा पाएको शिक्षा औपचारिक रुपमा प्रदान गर्ने कुरा उनको कल्पनाबाहिरको कुरा थियो।
कल्पना बाहिरको कुरा नै अहिले यथार्थमा परिणत भएको छ। जगतवीर वास्तविक ‘इञ्जिनियर’ हुन्। जसको इञ्जिनियरिङबाट कति नयाँ संरचना कलात्मक बनेका छन् भने कति पुराना जिर्णोद्धार।
काठमा कला कुँदिरहेको हेरेरै हुर्किए उनी। ठूलो भएपछि आफ्ना बालाई सघाउन थाले। १४ वर्षको उमेरदेखि आफैं काठमा कला खोप्न थाले। आफू काष्ठकलामा निपूण भएको उनले पत्तै पाएनन्। बाबु–बाजेले घरपरिवार चलाउनकै लागि अँगालेको सिकर्मी पेसा जगतवीरले विरासतमा सम्हाले। तर, सुरुमा यो पेसा उनको लागि रहर भन्दा बढी बाध्यता र आवश्यकता थियो।
रहर त धेरै पढ्ने थियो। पढ्ने रहरमा बाधा बनेर खडा भइदियो गरिबी। पढ्ने मन हुँदाहुँदै पनि त्यो अगाडि बढ्न सकेन। अनि यही गरिखाने सीपमा होमिए।
‘त्यो बेलामा पैसा भयो भने जागिर खान एकदम सजिलो थियो। एसएलसी पास गर्यो भने सुब्बाको जागिर पाउँथ्यो।पैसा नभएर पढ्न छाडियो। यस्तै सिकर्मी काम गरियोे,’ जगतवीरले नेवारी लवजमा भने।
अहिले उनी पेसालाई निरन्तरता दिँदै भक्तपुरको ख्वप इन्जिनियरिङ कलेजमा स्नातक तह दोस्रो सेमेस्टरमा आर्किटेक्चरका विद्यार्थीलाई काष्ठकला पढाउँछन्। सैद्धान्तिक ज्ञानलाई व्यवहारमा रुपान्तरण गर्न तीन महिनाासम्मको प्रयोगात्मक विषय जगतवीरले नै पढाउँदै आएका छन्। आफूले गरिरहेको काम औपचारिक रुपमै पढाइ हुन्छ भन्नेबारे उनले २०५८ सालमा थाहा पाए।
०४१ सालमा उनी काठमाडौंमै सिकर्मीको काम गरिरहेका थिए। पार्टनरसिपमा काम गर्न भन्दै थप सम्भावनाको खोजीका लागि काठमाडौंबाट चितवन पुगे। चितवन भरतपुरमा काठ मिल थियो। त्यहाँ चार–पाँच वर्ष बसे। चितवन छँदै भक्तपुरको भैरवनाथ मन्दिरका लागि काठ लिन जानुपर्यो भन्ने खबर भक्तपुर नगरपालिकाले उनलाई पठायो। र, त्यसकै लागि भक्तपुर बोलाइयो।
काठबार नगरपालिकालाई थाहा थिएन। उनलाई भक्तपुर नगरपालिकाले सोध्यो, ‘एउटा रूखबाट कति प्रतिशत काठ आउँछ?’ जगतवीरले जवाफ दिए, ‘राम्रो रूख छ भने ६०, ७०, ८० प्रतिशत पनि आउँन सक्छ। नराम्रो रुख छ भने ५५ जति आउन सक्छ।’
त्यसपछि भक्तपुर नगरपालिकाले ठेक्का नदिई जगतवीरलाई नै तीन हजार गोल काठ लिन पठायो। दुई महिना जति उनी चोरमारामै बसेर गोल ल्याएर काठमाडौं आए। त्यसबाट जगतवीरले ९०÷९२ चिरान निकाले। त्यसपछि उनलाई चितवन नजान र भैरवनाथ मन्दिरको काम गर्न भक्तपुर नगरपालिकाले आग्रह ग¥यो। भैरवनाथ मन्दिरको काम सकिएपछि फेरि भक्तपुरकै पाँचतले मन्दिरको जिर्णोद्धारमा खटिए। ०५८ सालदेखि ख्वपः कलेजमा इन्जिनियरिङको पढाइ सुरु भयो।
जगतवीर०५७ सालदेखि नै कलेजसँग जोडिएका थिए। ०५८ सालको पहिलो ब्याचमा जम्मा २४ विद्यार्थीलाई पढाए। तर, अहिले दुईवटा ४८/४८ विद्यार्थीको समूह छ। उनीहरूलाई कलेजको तालिकाअनुसार प्रयोगात्मक विषय पढाउने गरेको जगतवीर बताउँछन्।
‘काठमा किला ठोक्न नहुने भएकाले सानो सानो काठलाई कसरी जोड्ने? काठको सदुपयोग कसरी गर्ने? कसरी जोड्यो भने बलियो बनाउन सकिन्छ’ भन्नेबारे जगतवीर विद्यार्थीलाई सिकाउँछन्।
गरिरहेकै काम भएकाले पढाउन उनलाई गाह्रो लाग्दैन।
विद्यार्थीलाई पढाउने काम नहुँदा पनि उनी ख्वपः इन्जिनियरिङ कलेजमै भेटिन्छन्। कलेजका भवनहरूमा झ्याल–ढोकामा कँुदिएका कलात्मक र लोभलाग्दो काष्ठकला जगतवीरले विद्यार्थीको पढाइ हुँदा बाहेकको समयमा कुँदेका हुन्। उसो त यो कलात्मक काष्ठकला २० वर्षदेखिको निरन्तरताले पाएको स्वरुप हो।
पढाउने तालिका नहुँदा उनी बिहान १० बजेदेखि बेलुका ५ बजेसम्म कलेजकै भवन निर्माणका लागि काष्ठकलाको काम गर्छन्। एउटा भवन बन्न चारदेखि पाँच वर्ष लाग्छ। सिकर्मीको काम जगतवीरकै नेतृत्वमा हुने गरेको छ। काठ ठेक्कामा दिएर काम गर्दा धेरै खर्च लाग्ने भएकाले अहिले कलेजको काम ठेक्का नदिएर ज्यालादारीमै हुने गरेको छ। उनले दैनिक ज्यालादारी १२ सय पाउने गरेका छन्।
मन्दिर बनाउन जर्मनीसम्म
एकजना ८५ वर्षका जर्मन नागरिक नेपाल आएका थिए। भक्तपुरका मन्दिर हेरेपछि उनलाई पनि जर्मनीमा त्यस्तै मन्दिर बनाउन मन लाग्यो। र, आफ्नै लगानीमा उनले जर्मनमा मन्दिर बनाउने निधो गरे।
सन् २००३ मा मन्दिर बनाउन जगतवीरसहित पाँचजना सिकर्मी र डकर्मीसहितको टोली जर्मन गयो। मन्दिरका लागि ईट्टादेखि काठसम्म नेपालबाटै लगिएको थियो। मन्दिर बनाउन आवश्यक सामग्री पानीजहाज हुँदै लगियो। जगतवीर सहितको टोली यताबाट प्लेनमा गयो। ६ महिनाको बसाइपछि जर्मनको हम्वर्गमा नेपाली शैलीकै तीन तलाको मन्दिर बनाएर उनीसहितको टोली फिर्ता आयो।
अहिले जर्मनमा हुने धेरै नेपाली त्यो मन्दिर हेर्न जाने गरेका छन्। आफूले बनाएको मन्दिर हेरेर केही दिनअघि मात्रै जगतवीर नेपाल फर्किए। उनी झण्डै २० वर्षपछि जर्मन पुगे। उनकी छोरी जर्मनमै छिन्। २० वर्षपछि बुबाले बनाएको मन्दिर देखाउन भन्दै छोरीले जर्मनी बोलाइन्। चार घण्टाको रेल यात्रापछि उनीहरू मन्दिर भएको ठाउँ हम्वर्ग पुगे। एकदिन त्यहीँ बसेर फर्किए।
पहिले घर नै नभएको ठाउँमा मन्दिर बनाएर फर्किएका थिए उनी। अहिले त्यो ठाउँ निकै परिवर्तन भइसकेको बताउँछन्। २० वर्षअघि बनेको मन्दिर अहिले पनि उत्तिकै आकर्षक देखिने गरेको उनको भनाइ छ।
अनुभवीबाट सीप हस्तान्तरण आवश्यक छ : प्राध्यापक सुजन माक
इन्जिनियरिङ औपचारिकसँगै व्यावहारिक शिक्षासँग नजिक छ।
ख्वप इन्जिनियरिङ कलेजमा पठनपाठन सैद्धान्तिक, ट्यूटोरियल र व्यवहारिक गरी तीन भागमा छुट्याइएको छ। पढाउन र ट्यूटोरियलका लागि सैद्धान्तिक ज्ञानमा निपुर्ण प्राध्यापक र इन्जिनियरमार्फत् अध्यापन गराइँदै आइएको छ भने व्यावहारिक ज्ञानका लागि विज्ञ र अनुभवी अग्रजमार्फत् सिकाउने गरिएको प्राध्यापक सुजन माक बताउँछन्।
ख्वप इन्जिनियर कलेजमा आर्किटेक्चर विषय अन्तर्गत स्नातक तह सञ्चालनमा आएपछि एउटा विषय काष्ठकला पनि जोडियो।
काष्ठकलामा भक्तपुर नगरपालिकामा रहेका अनुभवी शिल्पकारहरूसँग कुराकानी हुँदा भक्तपुरको विश्व सम्पदामा सूचीकृत सम्पदाको मर्मत सम्भार, जिर्णोद्धार र पुनः निर्माणमा योगदान पुर्याएका व्यक्तिहरूको कुराकानीपछि जगतवीर शिल्पकारलगायत अनुभवी व्यक्ति कलेजसँग जोडिएको प्राध्यापक माकको सम्झिन्छन्।
नेपालमा अहिले पनि औपचारिक शिक्षा नभएका धेरै विषय छन्। जसमध्ये काष्ठकला पनि एक भएको मागको भनाइ छ। ‘काष्ठकलाबारे स्नातक, स्नातकोत्तर भन्दामाथि औपचारिक रुपमा त्यति धेरै पढाइ हुँदैन। र, त्यसअनुसारको विज्ञ पनि पाइँदैन। भक्तपुर नगरपालिकाले नै सञ्चालन गरेको यो कलेजमा औपचारिक शिक्षाबाट मात्र होइन अनौपचारिक रुपमा योगदान पुर्याएकाबाट पनि सिकाइलाई प्रभावकारी बनाउँदै लगएिको छ,’ उनले भने।
यसको श्रेय भने नेपाल मजदूर किसान पार्टीका अध्यक्ष नारायणमान बिजुक्छेलाई दिइने गरिन्छ। किनभने कलेजले बिजुक्छेकै सल्लाहमा अनुभवीबाट सीप हस्तान्तरणको अभ्यास गर्दै आएको प्राध्यापक माक बताउँछन्।
यस्तै कलेजले विद्यार्थीसँगै अरु व्यक्तिलाई पनि डकर्मी, शिकर्मी तालिम सिकाउने गरेको छ। जसबाट विद्यार्थीले सैद्धान्तिक शिक्षासँगै व्यावहारिक शिक्षा पाइरहेका छन्।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1749826086.png)
