यसरी सम्भव हुन्छ गुणस्तरीय आयुर्वेदिक औषधि उत्पादन र प्रयोग

ब्लग

डा. देवराज क्षेत्री सोमबार, कात्तिक १५, २०७८ ०९:०५

नेपालमा आयुर्वेदिक औषधि परम्परागत एवं संस्थागत रुपमा निर्माण र उपयोग हुँदै आइरहेको छ। नेपाली बजारमा विभिन्न स्थानमा उत्पन्न हुने दुर्लभ एवं उपयोगी जडिबुटीलाई विनाप्रशोधन पनि बेचिन्छ। त्यसैगरी भारतबाट आयातीत, नेपाली कम्पनीका र परम्परागत रुपमा वैद्यहरूद्वारा बनाइने औषधि पाइन्छन्।

हाम्रो आफ्नै परिवेश र वातावरणमा हुने जडीबुटीबाट सजिलै औषधि निर्माण गर्न सकिने हुनाले यो जन-जनमा लोकप्रिय छ। तर, विशेष तालिम एवं शिक्षाविना पनि सबैको पहुँच हुने हुनाले कतिपय ठाउँमा अदक्ष जनशक्तिले औषधि वितरण गरिरहेका छन्।

आधुनिक समयमा अनेक कारणले आयुर्वेद औषधिको गुणस्तरीयता दिन प्रतिदिन घट्ने क्रममा छ। बढ्दो शहरीकरणसँगै प्राकृतिक स्रोत र साधनको घट्दो अवस्थाले आयुर्वेदिक औषधि उत्पादन कठिन बनिरहेको छ। सेवामूलक स्वास्थ्य पेशामा बढी नाफा कमाउने होडबाजी पनि गुणस्तरीय औषधि उत्पादन नहुनुको एउटा कारण हो। यस्तो परिस्थितिमा हामी सबै सचेत हुन जरुरी छ।

यस्तो सचेतताले मात्र आयुर्वेद औषधिलाई बचाउन सक्छ। यसलाई बचाउनु धेरै कोणबाट जरुरी छ। यो नेपालको परम्परागत, अन्य शारीरिक असर नहुने र आफ्नै देशमा सर्वसुलभ हुने हुनाले यसलाई बचाउन सरकारदेखि उपभोक्तासम्मको भूमिका महत्वपूर्ण हुनेछ।

उपभोक्ता : उपभोक्ताले सर्वप्रथम गुणस्तरीय आयुर्वेद औषधि मात्र सेवन गर्न सुरु गर्नुपर्छ। कसैले भनेको भरमा वा मिडियामा गरिएको प्रचारको भरमा औषधि खरीद गर्ने प्रवृतिलाई छाड्नुपर्छ।

सधैं गुणस्तरीय कम्पनीको आयुर्वेद औषधि खरिद गर्ने, आयुर्वेद विज्ञको सल्लाहबमोजिम मात्र औषधि खरिद गर्ने जस्ता बानीको विकास भएमा बजारमा गुणस्तरीय औषधि मात्र भित्र्याउन ठूलो योगदान हुनेछ। उपभोक्ताले नै गुणस्तरहीन औषधिको बहिस्कार गरेपछि गुणस्तरीय औषधि उत्पादन गर्नेलाई हौसला हुन्छ।

नियामक निकाय : नेपालमा औषधि व्यवस्था विभाग, आयुर्वेद विभाग, आयुर्वेद चिकित्सक संघ, आयुर्वेद अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र, जस्ता ठूला संस्था एवं निकाय यो क्षेत्रमा कार्यरत छन्। तिनको पनि नेपाली बजारमा बिक्री वितरण हुने औषधिहरूको गुणस्तरीयता जाँच गराउने, अनुगमन एवं निरीक्षण गर्ने जिम्मेवारी छ। तसर्थ, यस्ता संघ-संस्थाहरूले विधिपूर्वक कार्य गरेमा आयुर्वेदिक औषधिको गुणस्तरीयता कायम गर्न ठूलो योगदान पुग्छ।

आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मी : नेपालमा आयुर्वेद क्षेत्रमा विभिन्न तहमा स्वास्थ्यकर्मीहरू कार्यरत छन्। शैक्षिक योग्यताको आधारमा वैद्य, कविराज, आयुर्वेद चिकित्सक, आयुर्वेद विज्ञ जस्ता पदमा रहेर कार्यरत रहँदा आयुर्वेद सेवा र औषधिको गुणस्तरीयतालाई प्राथमिकता दिनु उनीहरूको साझा भूमिका हो। गुणस्तरहीन औषधिलाई निरुत्साहित गरेर सधैँ गुणस्तरीय औषधिलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। जनताको स्वास्थ्यलाई सबैभन्दा माथि राखेर सेवा प्रदान गर्नु यो क्षेत्रका लागि ठूलो योगदान पुग्नेछ।

आयुर्वेद व्यवसायी : अहिले आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मी एवं विज्ञभन्दा धेरै गुणा आयुर्वेद व्यवसायीहरू यस क्षेत्रमा सक्रिय छन्। व्यवसायको मुख्य उद्देश्य नै आयआर्जन गर्ने हुन्छ। तर, जनताको स्वास्थ्य जस्तो संवेदनशील विषयलाई ध्यानमा राख्न जरुरी छ। गुणस्तरीय सेवा प्रदान गरेर दीर्घकालिन व्यवसाय गर्ने कि क्षणिक फाइदाको लागि मानिसको स्वास्थ्यसँग खेलबाड गर्ने भन्ने कुराको मनन व्यवसायीले राम्ररी गर्न जरुरी छ।

आयुर्वेद औषधि निर्माण कम्पनी : नेपालमा आयुर्वेद औषधि कम्पनीहरु धेरै संख्यामा छन्। अधिकांश कम्पनीहरू आयुर्वेदविज्ञको अनुपस्थितिमा सञ्चालित छन्। कम्पनीहरू नाफा कमाउने उद्देश्यले सञ्चालित हुन्छन्। कम्पनीहरूको आफ्नै व्यवहारिक कठिनाइहरु हुने भए पनि मानिसको स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित व्यवसाय भएको हुनाले सचेत हुन जरुरी हुन्छ।

बजारमा जडिबुटीहरुको अभाव हुनु, गुणस्तरीय जडिबुटीहरु नपाइनु, विभिन्न मिसावट हुनु, मूल्यमा एकरुपता नहुनु, आयुर्वेदीय औषधि निर्माणमा धेरै संख्यामा जडीबुटीहरूको प्रयोग हुनु जस्ता समस्या नेपाली कम्पनीहरुले भोग्नु परेको छ। साथै विभिन्न टेण्डर पार्ने होडमा कम्पनीहरुले गुणस्तरहीन कमसल औषधिहरूको निर्माण गरी जिल्ला आयुर्वेद जस्ता संस्थाहरूमा पठाउने गरेको पनि देख्न र सुन्न पाइन्छ। यसले मानिसको स्वास्थ्यलाई जोखिममा पुर्याउने मात्र नभई आयुर्वेदिक औषधिको विश्वसनीयतालाई पनि कम गर्दै लगेको छ। जसले कालान्तरमा समग्र आयुर्वेद क्षेत्रलाई नै असर पुर्याउने देखिन्छ।

कम लागतमा गुणस्तरीय औषधि निर्माण गर्न कुनै हालतमा सम्भव हुँदैन। यो विषय संघ-संस्थाका पदाधिकारी एवं औषधि कम्पनीका व्यवसायी दुवैले राम्ररी बुझेका छन्। तापनि व्यवहारमा भने उतारिएको देखिँदैन।यसकारण व्यवसायमा स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको विकास हुनुपर्ने देखिन्छ।

गुणस्तरीय औषधि कुनै पनि चिकित्साको आधारस्तम्भ हो। आधार नै कमजोर भएपछि कुनै पनि पद्धति दिगो रहन सक्दैन। उपभोक्ता, नियामक निकाय, आयुर्वेद स्वास्थ्यकर्मी एवं आयुर्वेद व्यवसायीको साझा प्रयासले मात्र आयुर्वेदिक औषधिको गुणस्तरीयता स्थापित गर्न सम्भव छ। यस दिशामा सबैको ध्यान जानु अपरिहार्य देखिन्छ।

(डा. क्षेत्री पतञ्जली आयुर्वेद मेडिकल कलेज तथा अनुसन्धान केन्द्र धुलिखेलका सह- प्राध्यापक हुन्)

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।