परिवारवाद र गुटको दुष्चक्रमा कांग्रेस

विचार

भानु बोखिम मंगलबार, भदौ २, २०७७ ०९:५१

दक्षिण एसियाको राजनीतिमा परिवारवाद अब नयाँ बिषय रहेन। लोकतन्त्रमा राजनीतिक दलको उपस्थिति अनिवार्य हुन्छ। दलको उपस्थिति तथा दलका नेताहरुबीच हुने आन्तरिक प्रतिस्पर्धाले लोकतन्त्रलाई सबल बनाउँछ भन्ने विस्वास गरिन्छ। तर लोकतान्त्रिक दलको विधान बोकेको राजनीतिक दलले परिवारवादका कारण निजी कम्पनीको स्वरुप ग्रहण गरेका छन्। परिवारवादमा फसेको राजनीतिक दलले लोकतन्त्रको जति नै दुहाई देओस्, आखिर ऊ जनताको नजरबाट ओझेल पर्दै जान्छ। यसको ज्वलन्त उदाहरण भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेसलाई लिन सकिन्छ ।

भारत स्वतन्त्र भएपछि त्यहाँ कांग्रेस निर्वीकल्प राजनीतिक दल थियो । गान्धीको परिवारवादमा फसेको भारतिय कांग्रेस अहिले अति नै कमजोर देखिन्छ। कांग्रेस कमजोर भएपछि भारतमा प्रगतिशील विचार पनि मर्दै गएको छ। भाजपाको हिन्दु अतिवादले लोकतन्त्र र भारतको संविधानको उछितो काढिरहेकेा छ।

अर्कोतिर गान्धी परिवारले मात्र कांग्रेसको नेतृत्व गर्न सक्छ भने मनोविज्ञानले कांग्रेस अझ कमजोर बन्दै गएको छ। पछिल्लो लोकसभा निर्वाचनमा त्यहाँको कानुनी ब्यवस्था अनुसार १० प्रतिशत संसद संख्या पुर्‍याउन नसकेर गान्धीको कांग्रेस औपचारिक प्रतिपक्षी पनि बन्न सकेको छैन।

स्वतन्त्रता आन्दोलनदेखि नै भारतीय कांग्रेससँग साईनो गाँसिएको नेपाली कांग्रेसमा पनि परिवारवादको मनोविज्ञान झाँगिदै गएको छ।

स्वतन्त्रता आन्दोलनदेखि नै भारतीय कांग्रेससँग साईनो गाँसिएको नेपाली कांग्रेसमा पनि परिवारवादको मनोविज्ञान झाँगिदै गएको छ। भारतमा कांग्रेस भनेकै गान्धी परिवार हो भन्ने मनोविज्ञानले काम गर्थ्याे। यो मनोविज्ञान गान्धी परिवारका सदस्यमा मात्र थिएन। अधिकांस कार्यकर्ता पनि यही सोचबाट ग्रसित थिए।

नेपालमा पनि कांग्रेस भनेकै कोइराला हो भन्ने मनोविज्ञानले धेरै काम गर्‍याे। कोइरालाले मात्र कांग्रेसको उत्थान गर्छ भन्ने मनोविज्ञानको फाइदा उठाउँदै नेपाली कांग्रेसको नेतृत्व धेरै समयसम्म कोईराला परिवारको सदस्यहरुले गरे। यो आफैंमा परिवारवादग्रस्त मनोविज्ञान थियो। अहिले शेरबहादुर देउवा सभापति छन्। कांग्रेसका पुराना नेता देउवाले सभापतिमा दोहोरिने मनसाय राखेका छन् ।

देउवाकै समकालीन रामचन्द्र पौडेलमा पनि एक पटक सभापति हुने लालसा जिवित छ। तर यसपालि देउवा र पौडेलभन्दा पछिल्लो पुस्ताका तीन नेता पनि चर्चामा छन्-विमलेन्द्र निधी, प्रकाशमान सिंह र सशांक कोइराला। यी तीन नेताको चर्चा उनीहरुको योगदानभन्दा बढी पारिवारिक विरासतका आधारमा भइरहेको छ। साथै यी तीन नेता स्वंयकाे आत्मविस्वासमा पनि विरासतले धेरै काम गरेको छ।

नेपालमा जहानिया निरंकुश राणा शासन ढाल्न कांग्रेसले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। मातृकाप्रसाद, बिपी कोइराला, गणेशमान सिंहले ज्यानको बाजी थापेर लडे। राणा शासन ढलेपछि पनि प्रजातन्त्रको निम्ति यिनीहरुको जीवनले उत्तारचढाव र कष्ट भोगिरह्यो । राजा महेन्द्रले प्रजातन्त्र आएको १० बर्षमै जफत गरेपछि पञ्चायत ढाल्न फेरि बिपी कोइराला, गणेशमान सिंह र महेन्द्रनारायण निधीले लडे। ०४६ सालको जनआन्दोलन सफल भएपछि गणेशमान सिंहले प्रधानमन्त्री हुन अस्वीकार गरेको कुरा चर्चामा थियो।

आजकल नेताहरु कांग्रेसको भूमिकामा हैन, कांग्रेसभित्र आफ्नो भूूमिकामा मात्र चिन्तित छन्। यो सोचमा ती नेताको मनोविज्ञान उच्च छ, जसको पिता पुस्ता नै कांग्रेसका प्रभावशाली नेता थिए।

कांग्रेसभित्रको राजनीतिक दाउपेचमा महेन्द्रनारायण निधी प्रधानमन्त्री हुने हल्ला चल्यो। तर उनी प्रधानमन्त्री भने भएनन्। पुराना कांग्रेसी नेताहरुमा पनि प्रतिस्पर्धा देखिन्थ्यो। तर उनीहरुले पाटीको उद्धेश्यमा भने कटिबद्ध थिए। आफ्ना लागि पाटी भड्खालोमा परोस् वा भूमिकाहीन देखियोस् भन्दैनथिए। आजकल नेताहरु कांग्रेसको भूमिकामा हैन, कांग्रेसभित्र आफ्नो भूूमिकामा मात्र चिन्तित छन्। यो सोचमा ती नेताको मनोविज्ञान उच्च छ, जसको पिता पुस्ता नै कांग्रेसका प्रभावशाली नेता थिए।

मेरो त पिता नै कांग्रेसका ठूला नेता थिए भन्ने मनोविज्ञान कांग्रेसमा जब्बर हुँदै गएको छ। यो मनोविज्ञानलाई फ्रेमिंग गर्नमा मिडीयाको भूमिका पनि उत्तिकै देखिन्छ। कांग्रेसमा यस्तो सोच निर्माण हुनुमा कार्यकर्ताको मनोविज्ञान र व्यवहारले पनि उत्तिकै भूमिका खेलेको छ। पछिल्लो महाधिवेशनमा महामन्त्रीका उम्मेद्वारमध्ये एक थिए गगन थापा। उनी युवा पुस्तामा चर्चित छन् भन्नेमा सन्देह छैन। उनले कांग्रेसको सिद्धान्त र योजना स्पस्टसँग राख्न सक्छन्। कांग्रेसको योजना र सिद्धान्तले अरुलाई प्रभाव पार्न सक्ने हैसियत पनि राख्छन्। जनतामा राम्राे प्रभाव छाड्न सफल गगनलाई कांग्रेसकै कार्यकर्ताले भने पत्याएनन्। उनी मत परिणामको हिसाबले कहाँ छोडिए कहाँ ? उसमाथि बिपीपुत्र सशांक कोइराला सजिलैसँग महामन्त्री जिते।

कांग्रेसमा सशांकको योगदान छैन भन्न मिल्दैन । तर गगनको तुलनामा योगदान र क्षमता दुवैमा सशांक पछि नै पर्छन्। सशांक महामन्त्री निर्वाचित हुनुमा बिपीपुत्र भन्ने मनोविज्ञानले काम गर्‍याे। बिपी कोइराला कांग्रेसका सँस्थापक नेता हुन्। कार्यकर्तामा सँस्थापक नेताका सन्तानले नै कांग्रेसको सबभन्दा बढी हित चाहन्छ र कांग्रेसलाई सबल बनाउँछ भन्ने विस्वास देखिन्छ। कार्यकर्ताको यस्तो मनोविज्ञान बुझेका प्रभावशाली तर दिवंगत नेताका छोराहरु आउँदो महाधिवेसनका लागि हौसिएका छन्।

कांग्रेस लोकतान्त्रिक दल हो। यसले आफ्नो लोकतान्त्रिक विधान अनुसार कदम चाल्न बाध्य हुन्छ। पार्टीको विधानबमोजिम महाधिवेशन हुन्छ नै। पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्रका लागि कायकर्ताको मनोविज्ञानले कसरी काम गर्छ भन्ने महत्वपूर्ण हुन्छ। कार्यकर्ताले जनताले पत्याएको वा जनताको सामु कांग्रेसको योजना, सिद्धान्त र कार्यक्रम प्रभावकारी ढंगले राख्न सक्ने नेता चाहन्छन् वा कांग्रेसको समाजवादको घोकन्ते नारा फलाक्ने नेता? सभापति निर्वाचन भएपछि पाटीलाई चलायमान बनाउने र जनताको घरदैलोसम्म पुग्न सक्ने नेता चाहन्छन् वा अर्को महाधिबेसनसम्म विभागको निर्वाचन नगराउने वा गठन नगर्ने नेता? जो विरासतको आधारमा निर्वाचन लड्न खोज्दैछन् । उनीहरुमा कांग्रेसको सिद्धान्त र योजना प्रभावकारी ढंगले अगाडि राख्ने र सत्तारुढ नेकपालाई होसियारी गर्ने ल्याकत तुलनात्मक रुपमा कम छ ।

आज पनि बहुमत कांग्रेस कार्यकर्ताले नयाँ नेतालाई पत्याएको देखिँदैन। परिणामत: कृष्णप्रसाद सिटौलाको उम्मेद्वारी वा समूह राजनीतिक च्याँखे थाप्नमात्र काम आउनेवाला छ।

लोकतान्त्रिक पार्टीका बाबजुद कांग्रेसमा परिवारवाद मौलाउनुमा कोइराला परिवारको हात देखिन्छ। साथै परिवारवाद र गुटलाई पश्रय दिने नेताको योजनामा लालमोहर लगाउने कार्यकता पनि कम दोषी छैनन्। आज पनि बहुमत कांग्रेस कार्यकर्ताले नयाँ नेतालाई पत्याएको देखिँदैन। परिणामत: कृष्णप्रसाद सिटौलाको उम्मेद्वारी वा समूह राजनीतिक च्याँखे थाप्नमात्र काम आउनेवाला छ।

गगन थापाको वाककला वा कामले मतदाता प्रभावित भए पनि कांग्रेस कार्यकर्ताले नै पत्याउने छैनन्। कांग्रेस कार्यकर्ताको नजरमा गगन केन्द्रीय सदस्यका लागि मात्र उपयुक्त छन्। उनलाई पदाधिकारीको रुपमा कांग्रेसीजनले पत्याउन अझै धेरै बर्ष लाग्न सक्छ । विश्वप्रकाश शर्मा महाधिवेशनबाट निर्वाचित पदाधिकारी हुन्छन् भन्नेमा शंका छ। यी कुराहरु कांग्रेसी कार्यकर्ताको मनोविज्ञानले प्रतिविम्वित गर्ने तितो यथार्थ हो।

कांग्रेसीजनले लोकतान्त्रिक परिपाटीमा व्यक्तिको क्षमता वा निष्ठा परिवारसँग जोड्नु हुन्न भन्ने बुझ्न अझै धेरै समय लाग्ने देखिन्छ। कांग्रेसमा नेता त छन् तर समग्र कांग्रेसलाई नेतृत्व प्रदान गर्न सकेका छैनन्। गुट र परिवारवादको प्रभावमा पर्दै गएका कांग्रेसी कार्यकर्ताले आफ्नो सोच बदल्नु जरुरी देखिएको छ। कार्यकर्ताको सोच नबदलिएमा नेता त चुनिन्छ तर उसको पुरै कार्यकाल एक पक्षबाट अक्षम भएको आरोप खेप्नुमा बित्छ । यो भनेको कांग्रेसको रुख उजाडिँदै जाने प्रकृया हो। कांग्रेसी कार्यकर्ताले विवेक प्रयोग गर्ने बेला आएको छ जसले कांग्रेसको रुख स्याहार्ने राम्रो माली पाओस् ।

कांग्रेसमा पहिले कोइरालावाद थियो। देउवाले कोइरालावाद वा त्यो समूहकाे वर्चस्व तोडे पनि गुटको प्रभावमा कांग्रेसलाई बलियो बनाउन सकेनन् । यसपालि गुटसँगै परिवारवादको मनोविज्ञानले पनि काम गरेको छ । गुट र परिवादको समिश्रणले कांग्रेसले बनाएको इतिहासलाई नै इतिहास बनाइदिन सक्छ। शीर्ष नेताले कांग्रेसको हित सोचेको खासै देखिएको छैन । यस्तो बेला कांग्रेसी कार्यकर्ताको विवेक प्रयोग महत्वपूर्ण छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।