‘ओहो! कस्ती गोरी, ठ्याक्कै बाहुनी जस्ती।’
‘कमिनी भएर पनि कति राम्री! चिटिक्क परेकी।’
‘स्नातकसम्म पढेकी, बाहुनको गोता गइछौ।’
‘आहा! सफासुग्घर लुगा कस्तो मिलाएर लगाउन जानेकी! ठयाक्कै बाहुनी जस्ती।’
‘मीठो मसिनो खाने, कस्तो बाहुनको जस्तो रोजाइ!’
के बाहुनी मात्र ‘राम्री’ हुने नियम हो? बाहुनले मात्र पढ्ने हो?
कुनै निश्चित जात र वर्ग मात्र राम्रो र सफा हुने। गोरो मान्छे ‘राम्रो’ वा ‘राम्री’ भइहाल्ने। दलित समुदायको मान्छे ‘कालो’ नै हुनुपर्ने। पढ्न नहुने। जात व्यवस्थाले खडा गरेका भाष्य अहिले पनि कथित उपल्लो जातिका मानिसको मगजमा जस्ताको तस्तै छ। अनि मगजमा भएको ‘तुष’ बेलाबेला बोलीमा प्रकट भइहाल्छ।
पोहोर साल लकडाउनमा म बाजुरास्थित गाउँको घरमा नै थिएँ। करिब बिहानको ९ बजे गाउँका दुई महिला (भाउजू र बुहारी साइनो लगाउछौँ) सदरमुकामबाट छोरी डोर्याउँदै आइपुगे। गाउँ पुग्ने मुखैमा हाम्रो होटेल छ। ती महिलाले गोलभेँडा, टिमुर र अकबरे खुर्सानी राखेर अचार पिसिमागे। अनि कोदोको रोटासँग मीठो मानेर खान थाले।
त्यही बेला गाउँकै ब्राम्हण समुदायका मान्छे (काका साइनो लगाउछौँ) आएर होटेलमा आए। उनले कुनै ब्रान्डको सुर्तिजन्य सुपारी मागे। अनि रोटा खाँदै गरेका महिलालाई भने, ‘ढोल्यानीका जन बाहिरौदी बसिकन छकालै रोटा खानी छन्।’ (ढोल्यानीका परिवारले घरबाहिर बसेर बिहानै रोटा खाएका छन्।) यसो भन्ने व्यक्ति सदरमुकामको एउटा सरकारी कार्यालयमा काम गर्छन्।
ती महिला गलल हाँसे। अनि एउटीले भनिन्, ‘सर, भोक लाग्या खानु पड्यइन!’ (भोक लागेपछि खानुपर्छ सर।)
ती काकाको अभिव्यक्तिले मेरो दिमागमा अन्तरद्वन्द्व जन्मियो। किनभने कथित उपल्लो जातिले दलितलाई घरभित्र पस्न नदिने हुनाले बाहिरै बसेर खान्छन्। त्यसैले उनका लागि बाहिर बसेर खाने सबै दलित हुन्।
यस्तो घटना म आफैंले पनि भोगेको छु। म एउटा विद्यालयमा काम गर्थेँ। बिहानै परीक्षा चलिराखेको थियो। त्यहाँ एक जना ‘सर’ परीक्षामा गार्ड बस्न आउँथे। खाजा खाना समय सबै क्यान्टिन गयौँ। ती सर अलग्गै बसेर खान थाले। एकजनाले ठट्टामै सोधे– ‘बखे्रल सर, किन अलग्गै बसेर खानुभएको?’
उनले हाँस्दै जवाफ दिए– ‘म दलित भएर छुट्टै बसेको।’
उनी दलित थिएनन्। तर, किन यसो भने बुझ्न सकिन्छ। विद्यालय पढ्दा यस्ता विभेद धेरै भोगियो। खेल्दा, कक्षाकोठाभित्र, परीक्षामा, अतिरिक्त क्रियाकलापमा यस्ता विभेद हुन्थे।
विद्यालयमा हामी पनि ‘छोइडुम’ खेल्थ्यौँ। बिदाका दिनमा त घरमा पनि खेल्थ्यौँ। आखिर बालबालिका नै थियौँ, त्यो विभेदकारी खेल हो भनेर बुझ्ने बेला भइसकेको थिएन।
धेरै जनाको समूहमा गोलो घेरा लगाउने। पहिले एकजनालाई ‘डुम’ बनाउने। अनी अरु भाग्ने। जबसम्म त्यो डुमले अर्कोलाई छुँदैन, तबसम्म हामी खुसी हुने। आफू ‘डुम’ नभएको बेला खेलमै भए पनि हामी खुसी हुन्थ्यौँ। त्यो खेलको ‘डुम’ भएर बाँच्ने समुदाय कहिल्यै खुसी हुन पाएको छ त!
कोही कसैको व्यवसाय घाटामा लाग्यो भने सिधै ‘ढोली बुढी टाम्कामुनि’ भन्छन्। यो शब्दले त ‘कामकाज नभएका’ भनेर दलित समुदायलाई अपमानित गर्छ। जबकि, सबैभन्दा बढी श्रम गर्ने नै उत्पीडित सुमदाय र वर्ग हो। यस्ता उखान त कति छन् कति!
दलित समुदायलाई नमस्कार नभन्ने चलन अझै यथावत् छ। एक जना दाइले भारतको हरिद्वारमा काम गर्दै पढेछन्। पछि गाउँकै स्कुलमा शिक्षक बन्न प्रयत्न गरे। तर, ‘डुम’लाई नमस्कार भन्नुपर्छ भनेर जागिर दिएनछन्। अचेल उनी बेलाबेला ती किस्सा सुनाउँछन्।
के उखान वा ‘चलिआएको चलन’का नाममा कुनै सुमदायलाई होच्याइरहन पाइन्छ? नकारात्मक कुरा भन्ने शब्द अरु कुनै छैनन्? भाषा अभिव्यक्तिको माध्यम हो। दलित सुमदाय तपाईंको भाषा सभ्य र मीठो सुन्न चाहन्छ। ‘राम्रो’को परिभाषा तपाईं अनुकूल मात्र हुँदैन। जब भाषालाई कथित उपल्लो समुदायले आफू अनुकूल चलाइरहन्छ, विभेद कायम रहन्छ।
एक पटक आमा र म खेतबाट घर फर्किँदै थियौँ। पछाडि गाउँका एक जना पण्डित आउँदै थिए। उनको हातमा बाल्टिन थियो। बाटो छोड्नु पर्ने भयो। म बाटोमाथि लागेँ, आमा बाटोमुनि। तर, आमाले मलाई पनि तानेर बाटोमुनि नै लैजानुभयो। पछि मैले सोधेँ– ‘बाटो छोडेकै थिएँ, किन तान्नुभएको?’
आमाले भन्नुभयो– ‘चोखो मान्छे आउँदा बाटोमाथि उभिनु हुँदैन, उनीहरुको साइत बिग्रिन्छ रे।’
धार्मिक र सांस्कृतिक दुवै प्रकारले दलितलाई हेप्ने भाषा तयार गरिएको छ। चन्द्रग्रहण लाग्दा सिङ्गो चमार समुदायलाई गाली गरिन्छ। चन्द्रग्रहणमा ‘छोड चमार छोड’ भन्दै थाल बटुका ठटाउनेहरु अझै भेटिन्छन्। के थाल ठटाएर चन्द्रमामा परेको छायाँ हट्छ?
धार्मिक र सांस्कृतिक दुवै प्रकारले दलितलाई हेप्ने भाषा तयार गरिएको छ। चन्द्रग्रहण लाग्दा सिङ्गो चमार समुदायलाई गाली गरिन्छ। चन्द्रग्रहणमा ‘छोड चमार छोड’ भन्दै थाल बटुका ठटाउनेहरु अझै भेटिन्छन्। के थाल ठटाएर चन्द्रमामा परेको छायाँ हट्छ?
उपल्लो समुदायले आफूलाई कहिले सच्याउला? यी विभेदकारी बिम्ब कहिले बदलिएलान्? यी सबै समयक्रममा बदलिन्छन् भनेर हामी कहिलेसम्म विभेद सहेर बसिरहने? यो अन्याय र अत्याचारबाट कथित उपल्लो जातिले आफूलाई मुक्त गर्नु नपर्ने हो?
स्कुलका कतिपय विभेदकारी पाठ्यक्रम परिवर्तन भए। केही परिवर्तन हुनै बाँकी छन्। तर, ‘सामाजिक पाठ्यक्रम’ले हरेक बालबालिकालाई त्यही विभेदकारी भाषा सिकाइरहेको छ। तिनै उखान, बिम्ब र खेलहरु सिकाएको छ। हाँस्य कलाकार भनिनेहरु पनि विभेदकारी भाष्यबाट आफ्ना ‘कन्टेन्ट’ तयार गरिरहेका छन्।
कलाबार सन्दीप क्षेत्री त्यही समूहमा पर्छन्, जो मधेसी समुदायलाई गिज्याउने गरी कार्यक्रमका कन्टेन्ट बनाएर ‘कमाइ’ गरिरहेका छन्। देशविदेश घुमिरहेका छन्। हेर्ने र सुन्नेहरु पनि मजाले ताली बजाइरहेका छन्।
सायद, उत्पीडित जातिलाई अपमान गर्दा कथित उपल्लो जातिलाई ‘सामान्य’ लाग्छ। मेरो बुबालाई एकाधबाहेक कसैले तपाईं भनेको सुनेको छैन। कतिपयले ‘तँ’ नै भनेर बोलाउँछन्। नाति पुस्ताको गैरदलित समुदायको मान्छेले हजुरबुबा उमेरको दलित समुदायको मान्छेलाई पनि नाम किटेर बोउलाउँछन्। समाजमा जरो गाडेका यी ‘पाठ्यक्रम’ कहिले फेरिन्छन्?
दलित समुदायको अघिल्लो पुस्ताका व्यक्तिको नाम हेर्नुभयो भने थाहा हुन्छ, ती कति अपमानित छन्। अलि श्याम वर्णको भए सिधै ‘काले’ भनिहाल्छन्। कसैलाई जुठे, कसैलाई सेते, कसैलाई के नाम राखिदिन्छन्। दमाईंकी श्रीमतीलाई सिधै ‘दमाइनी’, कामीको श्रीमतीलाई ‘कमिनी’ भनेरै बोलाउँछन्। धेरैले त यस्तो सुन्दासुन्दै आफ्नो नामै बिर्सिसकेका छन्।
हुन त नेपाली भाषा सिकाइदेखि नै विभेदलाई संस्थागत गरिएको छ। ‘य यज्ञ’ भनेर बाह्मण देखाइन्छ। ‘क्ष क्षेत्री’ भन्दै जुँगामुठे ‘बहादुर’ मानिस देखाइन्छ। ‘क’देखि ‘ज्ञ’सम्म वर्णमालामा कतै पनि समावेशी छैन।
सरकारको लिखित पाठ्यक्रममा र समाजको अलिखित पाठ्यक्रम दुवै विभेदकारी छ। त्यसैले त ‘राम्रो म’ कथित उपल्लो जाति मात्र हो। दलित समुदाय ‘राम्रो’ भए ‘बाहुनी जस्तो’ हुन्छ।
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
