मंजुल, अरिम र म संकल्प गीतियात्राका क्रममा धरान पुगेका थियौँ। हामी मालेको सांस्कृतिक विभागमा थियौँ। पूर्वी भेकतिर गीत गाउँदै हिँड्थ्यौँ। नेकपा मालेको स्थापनाकालकै कुरा हो, यो।
जेबी टुहुरेजी पनि जनपक्षीय गीत गाउँदै हिँड्नुहुन्थ्यो। उहाँसँग अलि अगाडि नै चिनजान भएको हो। तर, उहाँका गीत हामीले सुनेका थिएनौँ। पछि साथीहरुले उहाँको बारेमा बताउनुभयो। त्यसलगत्तै धरानमा भेट भयो। त्यति बेला हामीलाई हाम्रो शक्ति बढेको महसुस भयो। उहाँलाई हाम्रो कार्यक्रममा गीत गाउन अनुरोध गर्यौँ।
हामी गीत गाउँदा प्रायः गितार बजाउँथ्यौँ। धरान जाँदा मादल, हार्मोनियम पनि लगेका थियौँ। यी वाद्यवादन बजाउँदै गाउँथ्यौँ। जेबीजी गाउनु मात्र हुन्थ्यो।
त्यतिबेला धरानमा उहाँले ‘बसाइँ हिँड्नेको ताँतीले बस्नेको मन रुवाउँदछ, लाखौँका लागि उजाड छ यो देश, मुठ्ठीभरलाई त स्वर्ग छ’ गीत गाउनुभयो। हामीलाई यो गीत निकै मनपर्यो। त्यसपछि ‘आमा, दिदी, बहिनी हो, कति बस्छौ दासी भइ’ गीत गाउनुभयो। अरु पनि एक दुई वटा गीत गाउनुभएको थियो।
उहाँलाई सबैभन्दा बढी चिनाएको गीत ‘आमा, दिदी, बहिनी हो’ नै हो। यो गीत उहाँले कुनै पत्रिका वा पुस्तकमा भेट्नु भएको रहेछ। ‘विकल ज्ञवालीले लेखेको गीत’ भन्नुहुन्थ्यो, मसँग। पछि एकदेव ज्ञवालीले लेखेको भन्ने कुरा आयो। त्यति बेला पञ्चायतबाट जोगिनलाई नाम परिवर्तन गर्ने चलन थियो। एकदेव ज्ञवालीले विकलको नाममा लेखेको पनि हुनसक्छ।
यो गीत उहाँको स्वरबाट पहिलो पटक धरानमा भएको कार्यक्रममा नै सुन्यौँ। पहिलो पटक सुन्दा यसका शब्द अहिलेको जस्तो थिएनन्। मलाई यो गीतले नारी जातिको उपहास मात्र गरेजस्तो लाग्यो। लुगा लाएर मक्ख पर्ने, घरमा नै बस्ने, चन्द्रमाको पूजा र प्राथना गर्ने, आफ्नो घरको चुलोचौको मात्र गरेर बस्ने भन्ने विषय मात्र गीतमा थियो। तर, नारीलाई त्यस्तो बनाएको त सामन्ती र पितृसत्तात्मक व्यवस्थाले हो। त्यसकारण महिलालाई हियाएर गीत बनाए जस्तो लाग्यो।
मैले उहाँसँग गीतका केही शब्दमा विरोध जनाएँ। यो गीत हामीहरुलाई नसुहाउने बताएँ। अनि, फेरि हामीले गीतका सबै शब्द सुन्यौँ। मैले कहाँ–कहाँ गलत छ भन्ने कुरा राखेँ। उहाँले त्यसमा सहमति जनाउनुभयो। अनि भन्नुभयो, ‘त्यसो भए यो गीत नगाउने त?’
‘किन नगाउने? गाउने नि! तर, नारीहरुको जिम्मेवारी र बोधलाई सम्बोधन गरेर अपमान र विभेदको जालो तोड्न उठ्न आह्वान गरेर गाउने,’ मैले भनेँ। उहाँ खुसी हुनुभयो।
गीतका शब्दले त्यति बेलाको महिलाको अवस्थालाई देखाएको थियो। अब त्यसमा विद्रोहका लागि आह्वान गर्नुपर्ने थियो। किनभने, नारीलाई राम्रो लुगा दियो भने मक्ख पर्ने, साँघुरो घेरामा मात्र रमाइरहने भनेर चित्रित गर्नु पितृसत्ताकै समर्थन हो।
गीतका शब्दले त्यति बेलाको महिलाको अवस्थालाई देखाएको थियो। अब त्यसमा विद्रोहका लागि आह्वान गर्नुपर्ने थियो। किनभने, नारीलाई राम्रो लुगा दियो भने मक्ख पर्ने, साँघुरो घेरामा मात्र रमाइरहने भनेर चित्रित गर्नु पितृसत्ताकै समर्थन हो। उनीहरु त आफ्ना सन्तानलाई योग्य बनाउने र यो सृष्टिलाई बाटो देखाउने अगुवा हुन्। हामी जागरणमा हिँडेका मान्छे थियौँ, त्यसैले अन्तिममा नारीलाई ‘अब उठ’ भनेर आह्वान गर्नुपर्ने मेरो तर्क थियो।
हामी सँगै बसेर गीतका शब्द पुनर्लेखन गर्यौं।
आफ्नै कमाइ खान्छन्, आफ्नै पौरख बाँच्छन्, ज्ञानगुनका शिक्षा दिन्छन्, तर पनि अँध्यारोमा जीवन बिताउँछन् जस्ता वाक्यहरुलाई मिलाएर राख्यौँ। सुरुवातका पाँच ६ लाइन बनायौँ। ती लाइन मैले नै लेखिदिएको हुँ। त्यसपछि अन्तराको सुरुमा उहाँले पत्रिकामा जे भेट्नुभएको थियो, त्यही भयो। तर, अन्तिममा हामीले बनाउन पाएनौँ। केही काम परेर उहाँ जानुभयो।
हामी पनि धरानबाट हिँड्यौा।
मैले बनाएका गीतका सुरुका लाइन यस्ता छन्-
आफ्नै पौरख खान्छन् ।
आफ्नै सीपमा बाँच्छन् ।
दुःख कष्ट सहेर सृष्टि यिनले थाम्छन् ।
असल महान व्यक्तिहरू यिनैले जन्माउँछन् ।
ज्ञानगुन बुद्धिहरू यिनैले सिकाउँछन् ।
तर पनि अँध्यारोमा जीवन बिताउँछन् ।
आमा, दिदीबहिनी हो कति बस्छौ दासी भई सुख्को सधैँ प्यासी बनेर...
गीतका पछाडिका लाइन जेबीजीले धरानका कवि बम देवानसँग बसेर बनाउनुभएछ। उहाँले मलाई सुनाउनुभयो। गीत एकदमै राम्रो भएछ।
जेबीजीलाई परिचित गराउने गीत नै भयो, यो। सबैको जिब्रोमा झुन्डिने भयो।
पछि त मञ्जुल र मैले पनि विभिन्न ठाउँमा उहाँको यो गीत गाएर हिँड्यौँ। त्यति बेला निम्न मध्यम वर्गीय समाजमा पनि महिलाको अवस्था राम्रो थिएन। उनीहरु चुलोचौकोमा मात्र सीमित थिए। अनि हामीलाई ‘महिलालाई भाँड्न खोजेको, घर बिगार्न खोजेको’ भनेर बौद्धिक आक्रमण भयो।
तर, हामीले डटेर सामना गर्यौँ। हामीले घर भाँड्न खोजेको नभइ महिलालाई सम्मान दिने र अवसर पनि दिने गर्दा परिवारकै इज्जत बढ्छ भनेर भनिरह्यौँ।
यो गीत पञ्चायतकालमा गाउँ र शहरतिर गाएर मात्र हिँडिएको थियो। २०४६ सालपछि जेबीजीले यो गीतलाई रेकर्ड गराउनुभयो। त्यसपछि कालजयी भयो।
जेबी टुहुरे ठूलो संघर्षले यहाँसम्म आएको मान्छे हो। उहाँका गीतले जनताको जागरणका लागि ठूलो योगदान गरेका छन्। उहाँसँग मिलेर हामीले पञ्चायतविरुद्ध चलाएको अभियान अहिले पनि याद आउँछ। यो अभियान जारी रहोस् भन्ने हाम्रो चाहना छ।
हामीले यसरी चलाएको अभियानबाट नै अहिले नेताहरु सत्तामा पुगेका हुन्। तर, उनीहरुले महिलालाई र सीमान्तकृत समुदायलाई उत्थान गर्न कुनै अभियान चालेनन्। उनीहरुले यी गीतलाई भर्याङ मात्र बनाए। यो दुःखको कुरा हो।
-रामेशसँगको कुराकानीमा आधारित
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
