मानवरहित विमान सवारी साधन (युएभी), सामान्यतया ड्रोन भनेर चिनिन्छ। अहिले ड्रोनको प्रयोग कहाँ मात्र भइरहेको छैन! तस्वीर र भिडियो खिच्न त सामान्य भइहाल्यो, अत्यावश्यक औषधिको ओसारपसारदेखि सुरक्षा निगरानीसम्ममा यसको प्रयोग भइरहेको छ।
पछिल्लो समय त यही ड्रोन अन्तर्राष्ट्रिय रुपमा द्वन्द्वको अभिन्न अंग बन्न पुगेको छ। यद्यपि, प्रयोगमा वृद्धि र पहुँचको वृद्धिले आधुनिक युद्धमा नयाँ गतिशीलता र अस्थिरता पनि थप गरेको छ, यसले।
मुख्यतः सैन्य ड्रोनहरुको प्रयोग हत्याको उद्देश्यका लागि करिब २० वर्षदेखि हुँदै आएको छ। टर्कीले नागोरोनो काराबाखमा भएको युद्धमा प्रयोग गरेको ड्रोनबाटै थाहा पाउन सकिन्छ कि लडाई कसरी परिवर्तन भएको छ र कसरी निर्णायक हुँदैछ।
विश्वव्यापीरुपमा ड्रोनको प्रयोग बढ्दोक्रममा छ। विशेष गरी ड्रोन अब आर्टिलरी, ट्याङ्क्स र इन्फेन्ट्री (पैदल सेना)लाई समन्वय गर्न प्रयोग गरिन थालिएको छ।
ड्रोन स्पेक्ट्रम लडाईदेखि कामकाजी मोडलसम्ममा उपलब्ध छ। केहि ड्रोनहरूसँग हावामा प्रतिरक्षा र सञ्चार प्रणालीहरू अवरोध पुर्याउनेसम्मको क्षमता हुन्छ।
उनीहरूको उच्च स्तरको प्रभावकारिता, अपेक्षाकृत सस्तो मूल्य र ड्रोनलाई उच्च डिग्रीमा टिक्न सक्ने शक्ति प्रदान गरेमा तिनीहरूको अपरिहार्यतामा वृद्धि भए आश्चर्यचकित मान्नुपर्ने अवस्था रहँदैन।
पूर्वराष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुशको नेतृत्वमा अल कायदा र अन्य संदिग्धका सदस्यहरूविरूद्ध लक्षित हत्याका लागि अमेरिकाले सर्वप्रथम ड्रोनको प्रयोग गरेको थियो र यो कार्यक्रममा यति सफलता मिल्यो कि अर्को अमेरिकी नेताले यसलाई विस्तार गरे।
अहिलेसम्म धेरै राष्ट्रहरूसँग विशाल ड्रोनहरू छन्। जसमा चीन, इजरायल र टर्की जस्ता देशलाई ड्रोन उत्पादन गर्ने महत्वपूर्ण खेलाडी मानिन्छ। अर्को कुरा, यी राष्ट्रहरुले संसारभर ड्रोन बाहेक अन्य टेक्नोलोजी निर्माण र बिक्रीमा एकाधिकार जमाउँदै आएका छन्।
ड्रोनको उच्च प्रयोगसँगै बजारमा यसको मूल्य बढेको छ। २०१९ मा यसको बजार मूल्य १०.५३ बिलियन डलर थियो। २०२७ सम्ममा बजार २३.७८ बिलियन डलरमा पुग्ने अनुमान गरिएको छ।
जवकी अहिलेसम्म लगभग ३० हजार सैन्य ड्रोनहरू प्रयोगमा रहेका छन् भन्यो भने अचम्म मान्नु पर्दैन।
यद्यपि बढ्दो प्रयोग र ड्रोनमा निर्भरताले प्रश्न पनि खडा गरेको छ। यसका लागि राज्यहरूले उनीहरूको सैन्य शस्त्रागारको परम्परागत पक्षहरूलाई बेवास्ता गर्ने र ड्रोनकेन्द्रित युद्धको पक्षमा उपेक्षा गर्ने सम्भावना छ।
सेन्टर फर सेक्युरिटी स्टडीज, ज्युरिखको पोलिटेक्निक (ईटीएच)का वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता मउरो गिल्ली भन्छन्, 'स्थापित सशस्त्र बल भएका देशहरूका लागि ड्रोनलाई चाँदीको गोलीको रूपमा सोच्न सक्ने सम्भावना छ र यसले सैन्य शक्तिका अन्य महत्त्वपूर्ण तत्वहरूलाई बिर्सन सक्छ।'
यद्यपि यो जोखिम नाटोका सदस्य देशहरूमा रहेको उनको तर्क छ। गिलि स्वीकार्छन्, 'ड्रोनले उल्लेख्य रुपमा लडाईका विकल्पहरुलाई विस्तार गरेको छ।'
'१५वर्ष अघि देशहरुका लागि मुख्य खतरा भनेको विस्फोटक उपकरण (आईईडी) को थियो। जुन टाढाबाट केवल मोबाइल फोनबाट सक्रिय हुन सक्थ्यो, आज यी आईईडीहरू उनीहरूको प्रभाव र प्रभावकारिता बढाउन छनोटको लक्ष्यतिर उडाउन सकिन्छ, अधिक राजनीतिक दुष्टिकोणले ठोस लक्ष्य।'
विशेष गरी गैरराज्य अभिनेता (आतंकवादी)हरूले यी नयाँ सम्भावनाहरूलाई मान्यता दिएका ड्रोनहरूले युद्धका मैदानलाई केही हदसम्म समतल गरेका छन् भने इराक, सिरिया र यमनमा द्वन्द्वको कारक बनाउँदैछन्।
सशस्त्र समूह आईएसआईएल (आईएसआईएस)ले गरिरहेको कार बमको सम्भावित लक्ष्यहरू खोजी गर्न सुरुमा ठूलो मात्रामा व्यावसायिक रूपमा मिनी ड्रोनहरू प्रयोग गर्न सुरु गरिएको थियो। तत्पश्चात यसको प्रयोग अझ परिष्कृत र अझ बढी सुलभ हुँदै गएको छ। आईएसआईएसले विस्फोटकको साथ सशस्त्र ड्रोनको प्रयोग छिटो र विनाशकारी कार्यका लागि गरिरहेको छ।
हालसालै यमनका ह्युथिसहरूले ड्रोन लडाईबाट फाइदा उठाएका छन् र सम्भाव्य रूपमा अन्य देशहरूलाई लडाईमा यसको प्रयोग गर्न उक्साइरहेका छन्।
यद्यपि सैन्य रूपमा साउदी अरब अब्बल छ, ड्रोनले ह्युथिसलाई जहाँसुकै र कुनै पनि समयमा आक्रमण गर्न अनुमति दिएको छ। यसले साउदी अरबको लागि यमनको संवेदनशील लक्ष्यहरू बमोजिम अति जोखिमपूर्ण बनाएको छ।
'यी घटनाक्रमले देखाउँदछन् कि गम्भीर प्रतिरोध, काउन्टरमाइजर सिस्टम र प्रशिक्षण बिना यी अपेक्षाकृत असक्षम क्षमताहरूले पनि महत्वपूर्ण प्रभाव र क्षति पुर्याउन सक्छन्,' गिलिले अल जजीरासँग भने।
ड्रोन आक्रमणहरूले यसलाई स्पष्ट पारेका छन् कि तिनीहरू आधुनिक लडाईमा पहिलो छनोटको साधन भएका छन्। तिनलाई राज्य र गैरराज्य पक्ष दुवैले प्रयोग गरेका छन्।
धेरै देशहरूले काउन्टर ड्रोन क्षमतामा पनि ठूलो लगानी गरिरहेका छन्। यसले सम्भावित जोखिमहरू कम गर्न वा कम्तिमा उल्लेखनीय रूपमा यसको प्रयोगमा ह्रास ल्याउने मद्दत गर्ने गिलिको विश्वास छ।
'काउन्टर ड्रोन प्रणालीको प्रकोप बढ्दै जाँदा गैरराज्य पक्ष र कम सक्षम देशहरूको धम्कीले ठूलो सङ्घर्ष हुनेछ, कम्तिमा आवश्यक टेक्नोलोजी विकास गर्ने क्षमता भएका राष्ट्रहरूका लागि,' उनी भन्छन्।
ड्रोन इन्टेलको प्रयोगको जोखिम विशेष गरी 'संपार्श्विक क्षति' सम्बन्धी विवादास्पद बहसको विषय भएको छ।
'ड्रोन युद्धका आलोचकहरूले अक्सर सरकारको चालबाजीलाई औंल्याउँदछन् कि ती शल्यक्रियाबाट सही हिटजस्तो देखिन्छ। उनीहरुका ड्रोनहरु सर्वसाधारणको हताहती वृद्धिको परिणाम बनेका छन्,' उनी भन्छन्।
अन्तर्राष्ट्रिय मानव अधिकार संगठनका अनुसार अफगानिस्तान, पाकिस्तान र यमनमा अमेरिकी ड्रोन अप्रेसनले यी तर्कहरूलाई सम्भवतः प्रस्ट पारेका छन्।
यद्यपि ड्रोनको शुरुवाती प्रयोगका क्रममा निर्दोषले ज्यान गुमाउनु ठूलो कुरा थियो। त्यो नैतिक रुपमा पनि स्वीकार्य नभएकाले आँकडा र तथ्याङ्कबारे पनि सावधानी अपनाउन गिलि आग्रह गर्छन्।
उनका अनुसार नागरिकको क्षति तथा मृत्युको सही गणना राजनीतिक संघर्षको एउटा हिस्सा हो, जसको परिणामस्वरूप त्यहाँ युद्ध हुन्छ।
'नागरिक हताहती र ज्यान गुमाउनेहरुको उचित गणना राजनीतिक द्वन्द्वको एक हिस्सा हो, त्यहाँ प्रायः युद्ध हुन्छ जुन आफ्नै उद्देश्यका लागि जनमत जुटाउने लक्ष्य राख्दछ, अनिवार्य नतिजामा जनसंख्या प्रायः विवादास्पद हुन्छ,' उनी भन्छन्।
'यसबाहेक, ड्रोन आक्रमणका कारण नागरिकको मृत्यु हुने संख्या अझै बढी हुन सक्ने भएपनि यो युद्धमा देखाइए जस्तै तोपखाना, कार बम, साना हतियार र हल्का हतियार जस्ता परम्परागत टेक्नोलोजीबाट प्राप्त हुनेहरूको तुलनामा कम फितलो रह्यो। इराक वा सिरियाली गृहयुद्ध जस्तै,' गिल्लीले भने।
समग्रमा उपलब्ध तथ्याङ्कहरु हेर्दा विगत २० वर्षयताका द्वन्द्वमा आम जनताको ज्यान लिने प्रमुख स्रोत ड्रोन हमला नभई साना हतियार र हतियारहरू रहेको उनी बताउँछन्।
यद्यपि, ड्रोनहरूले पक्कै पनि द्वन्द्वलाई सरल बनाएका छन्। 'युद्ध गर्ने बहाना गर्न सजिलो भएको छ। यो एक विकास हो जसलाई हल्का लिनु हुँदैन तर समेट्नु पर्छ, विशेष गरी ड्रोन सर्कुलेशनको पूर्वानुमान वृद्धि हाल अवश्यंभावी देखिन्छ,' उनी भन्छन्।
अलजजिराबाट
तस्वीरहरु: एपी/राेयटर्स
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
-1764146706.png)
-1765768760.png)
-1763721444.png)
-1765273665.jpg)
