काठमाडौं- संसारमा विभिन्न प्रकारका सलहहरू छन्। तीमध्ये मरुभूमि सलह (शिस्टोसर्का ग्रिगारिया), बम्बे सलह (पतङ्गा ससिटा), खैरो सलह (लोकस्टाना पर्डालिना), दक्षिण अमेरिकी सलह (शिस्टोसर्का क्यानसेलाटा), घुमक्कड सलह (लोकस्टा माईग्रेटोरिया), इजिप्सियन सलह (एनाक्रिडियम एजिप्टियम) आदि प्रमुख हुन्।
यीमध्ये शिस्टोसर्का ग्रिगारियाले सबैभन्दा व्यापक क्षेत्रमा स्थानान्तरण भई धेरै क्षति गर्ने गर्छ। र नेपाल प्रवेश गरेको पनि यहि प्रजातीको सलह हो। शिस्टोसा ग्रिगारिया, एक्रिडिडे परिवारको छोटो एन्टिना भएको एक प्रकारको फट्यांग्रा हो। जीवन वृद्धिको अवधिभर यो सलह अण्डा, निम्फ (होपर) र वयस्क गरी तीन अवस्थाबाट गुज्रिन्छ।
यस कीराका दुई भिन्न प्रवृत्तिहरू हुन्छन्। कीराहरू थोरै संख्यामा भएको बेलामा यिनीहरू एकल प्रवृत्तिका हुन्छन् भने यिनीहरूको संख्यामा वृद्धि भएमा झुण्डमा परिचालन हुने प्रवृत्तिमा परिवर्तित हुन्छन्। यसरी यिनीहरू एकै समयमा एकै क्षेत्रमा एकल अथवा झुण्ड दुवै प्रवृत्तिका हुन सक्छन्।
नेपालमा मरुभूमि सलहको एकल प्रवृत्तिको वयस्क सन् १९६२ मा गोदावरी, ललितपुर र काठमाडाैंबाट संकलन गरी आधिकारिक पहिचान गरिएको थियो। गोदावरीबाट संकलन गरिएको यस सलहका केही नमूना कीट विज्ञान महाशाखाको संग्रहालयमा छन्। त्यसैवर्ष काभ्रेको पनौतीमा लगाइएको मकैबालीमा यस सलहको प्रकोप देखापरेको थियो। यसअघि सन् १९३० मा पनि नेपालमा सलहले व्यापक रूपमा नोक्सानी गरेको अनुभव काठमाडाैं उपत्यकाका बुढापाकाहरूसँग छ।
खाद्य तथा कृषि संगठन, रोमका सलह पूर्वानुमान विशेषज्ञ डा किथ क्रेसम्यानअनुसार यस सलहले नेपालमा सन् १९०६ र १९५३ मा पनि आक्रमण गरेको देखिन्छ। विगतमा सन् १९८६ तथा १९८९ मा नेपालमा सलह भित्रिने र यसको प्रकोप हुन सक्ने सम्भावनालाई मध्यनजर गर्दै सजग हुन सम्बन्धित निकायहरूलाई निर्देशन दिइएको थियो। तर, सलह नभित्रेको तथ्यहरूले देखाउँछन्।
अहिले (२०२०) विश्वमा भएको सलहको प्रकोप सन् २०१८ देखि विकास हुँदै आएका यसका पुस्ताहरूको निरन्तरता हो। सन् २०१८ को मे र अक्टोबर महिनामा आएको चक्रवातले गर्दा भएको वर्षा सिर्जित अनुकूल वातावरणको कारणले यसको वंशवृद्धि अरबको दक्षिणी प्रायद्वीपको करिब चौथाई मानवरहित मरुभूमिको भूभागमा भएको थियो। यसले त्यहाँ ९ महिनासम्ममा तीन पुस्ता पुरा गरेको र यी पुस्ताको वृद्धि भएको पत्ता लगाउन नसक्दा यसको नियन्त्रण हुन नसकेको बताइएकाे छ। सन् २०१९ जनवरीमा पहिलो झुण्ड उक्त चौथाई मरुभूमिको खाली भूभागबाट यमन र साउदी अरेबिया हुँदै अधिक वर्षा भएको इरानको दक्षिण पश्चिमसम्म पुगेको थियाे।
बसन्त ऋतु (फेब्रुअरी-जुन)मा यसले धेरै संख्यामा वंशवृद्धि गरी यमन, साउदी अरेबिया र इरानमा ठूलो झुण्डहरू तयार भई आक्रमण भएको हो। इरान र यमनमा यसको नियन्त्रण सफल हुन नसक्दा जुन महिनादेखि डिसेम्बरसम्ममा इरानबाट उक्त झुण्ड भारत-पाकिस्तान सिमानामा पुगेको र लम्बिएको वर्षाको कारणले अनुकूल वातावरण भई तीन पुस्ता तयार हुँदा धेरै संख्यामा झुण्ड वृद्धि भएको हाे।
यमनमा तयार भएका सलहका झुण्ड अफ्रिकाका विभिन्न मुलुकहरूमा पुस्ता तयार पार्दै कालान्तरमा सन् २०२० को मार्चमा इथियोपिया, केन्या, युगाण्डा र साउथ सुडानमा उत्पात मचाइ केही सलहका झुण्डहरू इरानमा स्थानान्तरण गरी मरुभूमिमा बसन्तकालीन सन्तति तयार गरी दक्षिण-पश्चिम पाकिस्तान हुँदै राजस्थानमा प्रवेश गरेको हाे।
असार ११ र १२ गते हावाको बहावमा एकाएक आएको परिवर्तनका कारण मनसुन सुरूवात भइसकेपछि पनि हावाको बहाव दक्षिणबाट उत्तर पूर्वतर्फ मोडिएकाले भारतसँग सिमावर्ती सर्लाही, बारा, पर्सा, रौतहट, मकवानपुर, रूपन्देहीमा सलह प्रवेश गरेको हाे।
त्यस्तै असार १३ गते बिहान भारतको प्रतावगढ तथा वाराणसी आसपासमा आइपुगेको सलहको झुण्डबाट छुट्टिएर आएका केही सलहहरू र असार १४ गते लखनउ नजिक बाँसी जिल्लामा आइपुगेको सलहको झुण्डबाट छुट्टिएर आएको केही भाग कपिलवस्तुको बुद्धभूमि तथा कपिलवस्तु नगरपालिकामा र असार १५ गते भारतको सोहरतगढमा देखा परेको झुण्ड केही अंश रुपन्देही तथा कैलालीबाट नेपालको भूभागमा प्रवेश गरेको देखिएको छ।
हावाको बहावसँगै उक्त झुण्डका अंशहरू तराई र मध्यपहाडका विभिन्न जिल्लाहरू विशेषगरी सिन्धुली, मकवानपुर, चितवन, रुपन्देही, कपिलवस्तु, पाल्पा, स्याङ्गजा, दाङ, प्यूठान, कास्की, कैलाली, डडेल्धुरालगायतका जिल्लाहरूमा केही हजारदेखि केही लाखसम्मको संख्यामा देखापरेको छ। त्यसैगरी उक्त झुण्डहरूबाट छुट्टिएका केही अंशहरू छिटफुट रूपमा काठमाडाैं, ललितपुर, भक्तपुर, काभ्रे, पाँचथर, उदयपुर, खोटाङ्ग, कन्चनपुर, गुल्मी लमजुङ्गलगायतका जिल्लाहरूमा समेत देखापरेको जनाइएको छ।
यस किराको प्रजनन र सन्तति विकास दुई सिजनमा हुने गर्दछ। बसन्त ऋतुमा हुने प्रजनन् उत्तर पश्चिम अफ्रिका, इरान, पाकिस्तान, साउदी अरेबिया, यमन, सोमालिया प्रायद्वीप र पूर्वी अफ्रिकामा हुन्छ भने गृष्म ऋतुमा हुने प्रजनन् सुडान, इरिट्रिया, ईथियोपिया, पूर्वी अफ्रिका, पश्चिम अफ्रिका र भारत-पाकिस्तानको सिमानामा हुने गर्छ।
सन् २०२० मा भारतकाे राजस्थानमा जुलाई महिनासम्म पटक पटक यसको नयाँ झुण्डहरू आइरहने र यसबाट भारतको विहार र उडिसासम्म आक्रमण हुनसक्ने पूर्वानुमान भएकोले गर्मी मौसममा झुण्डहरूको वृद्धि र यसको स्थानान्तरणको अनुगमन गरी सतर्क हुन जरूरी छ।
(प्लान्ट क्वारेन्टाइन तथा विषादी व्यवस्थापन केन्द्रले सार्वनजिनक गरेको मरुभूमि सलह पहिचान, विशेषता र व्यवस्थापनका उपायहरूबारे प्रकाशित जर्नलबाट)
नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो,
सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा
पठाउनु होला।
