‘लिप्स्टिक’ कसरी नारीवादको प्रतीक बन्यो?

ब्लग

अञ्जली मिश्रा शनिबार, माघ १, २०७८ ०७:०२

तस्बिर : सन् २०१७ मा प्रदर्शनमा आएको फिल्म ‘लिपस्टिक अन्डर माई बुर्का’बाट।

सन् २०१७ मा प्रदर्शनमा आएको ‘लिप्स्टिक अण्डर माइ बुर्का’लाई त्यो वर्षको सबैभन्दा विवादित फिल्म भन्न सकिन्छ। यो फिल्म एक वर्ष पहिले नै प्रदर्शन हुनुपर्ने थियो। तर, केही ‘बोल्ड’ नारीवादी दृश्यका कारण सेन्सरबोर्डको नजरमा पर्‍यो। निकै माथापच्छीबीच बल्ल प्रदर्शनमा पुग्यो।

नारीवादको बुलन्द आवाज बनेको यो फिल्मको नाममा ध्यान दिने हो भने प्रश्न गर्ने इच्छा हुन्छ– ‘आखिर बुर्कामुनि लिप्स्टिकको काम के हो?’ बुर्का लगाएपछि त यसै छोपिन्छ।

यसको जवाफ ‘लिप्स्टिक अण्डर माइ बुर्का’को प्रमोसनका क्रममा निर्देशक अलंकृता श्रीवास्तवले भनेको एउटा भनाइमा पाइन्छ। उनले भनेकी थिइन्, ‘यो फिल्मले महिलाहरूको दबाइएका र लुकाइएका इच्छा, कल्पना र सपनाको कुरा गर्छ। त्यसैले यसलाई यही शीर्षक दिइएको हो। बुर्कामुनि लुकेको लिप्स्टिकजस्तै महिलाहरूको इच्छाबारे कसैलाई थाहा हुँदैन। तर, यसको अर्थ उनीहरूले आफ्नो इच्छा पूरा गर्न चाहँदैनन् भन्ने होइन। लिप्स्टिक एउटा बिम्ब हो।’

तर, यो पहिलो पटक र अनौठो थिएन कि, लिप्स्टिकलाई महिलावादको प्रतीकको रुपमा प्रयोग गरिएको होस्। लिप्स्टिक नारीवादको एउटा यस्तो हिस्सा बनिसकेको छ, जसका लागि वर्षमा एक दिन निर्धारण गरेर छुट्याइएको छ। केही वर्षयता हरेक साल २९ जुलाईमा विश्वभरका कयौं देशमा ‘लिप्स्टिक डे’ मनाइन्छ।

‘लिप्स्टिक डे’को सुरुवातलाई लिएर केही मतभेद छन्। कतिपय जानकारहरूले यसलाई ‘कयौं दशक पुरानो’ बताइरहेका छन् भने, कतिपयले यसलाई २०१६ देखि मनाउन सुरु गरिएको बताएका छन्। वास्तवमा, सन् २०१६ मा अमेरिकाका चिरपरिचित मेकअप आर्टिष्ट तथा कस्मेटिक ब्राण्ड ‘हुडा ब्यूटी’की प्रमुख हुडा कटैनले यो दिनलाई राष्ट्रिय दिवसको रूपमा सूचीकृत गर्न सिफारिस गरेकी थिइन्। त्यसैले यसको सुरुवातको श्रेय उनलाई दिन थालिएको थियो।

यो अपेक्षाकृत रुपमा कम लोकप्रिय दिवस हो। तर, पछिल्ला केही वर्षदेखि यसले भारत, अमेरिका, युरोपसँगै अरब देशहरूमा पनि चर्चा कमाइरहेको छ। सुरुवातमा यो दिन सुन्दरताका साधनहरूमाथि हुने ‘अफर’ र फेसन वेबसाइटमा जानकारीका लागि राखिएका आलेखहरूमा मात्रै सीमित थियो। अहिले भने सञ्चारमाध्यम र सामाजिक सञ्जालमा नारीवादी चर्चाको कारण बनेको छ।

यसबीच थुप्रै फेसन विशेषज्ञहरू लिप्स्टिक डेलाई एउटा सफल ‘मार्केटिङ’ रणनीति भएको र हरेक वर्ष थप चर्चामा आउन थालेकोमा एक मत राख्छन्। उनीहरूका अुनसार बजारले लिप्स्टिकलाई निकै बठ्याइँसँग स्वतन्त्रताको प्रतीक बनाइरहेको छ। यसकारण, अहिले ती महिलाहरूले पनि यसको प्रयोग गर्न सुरु गरेका छन्, जो सायद पहिले यसलाई अनावश्यक वा कम आवश्यक ठान्थे।

समाजशास्त्रीहरूका अनुसार लिप्स्टिक र नारीवादको सम्बन्ध धेरै पुरानो होइन, र धेरै नयाँ पनि छैन। नारीवादको एउटा समय यस्तो थियो, जसलाई ‘लिप्स्टिक नारीवाद’ भनिन्थ्यो। लिप्स्टिक नारीवाद, नारीवादको तेस्रोकाल थियो, जसको सुरुवात सन् १९९० को दशकमा सुरु भएको मानिन्छ। यो समयमा महिलाहरूले ‘स्त्री हुनु’का परम्परागत प्रतीकहरूलाई अनुशरण गर्न थालेका थिए, जसमा लिप्स्टिकसहित हरेक किसिमका साज–श्रृङ्गारका साधनहरू थिए। अर्थात्, उनीहरू महिला भएको पहिचान र प्रतीक, चाहे त्यो मेकअप होस् वा गहना वा हाइ हिल चप्पल, सबैलाई नारीवादसँग जोडेर हेर्ने गरिएको थियो। पछि सर्वसुलभ र सुविधाजनक लिप्स्टिक यसको सबैभन्दा ठूलो प्रतीक बन्यो।

अनुसन्धानकर्मीहरूका अनुसार कुनै पनि किसिमका लिप्स्टिक सामुन्नेका, मुख्यगरी पुरुषको ध्यान तान्ने किसिमका हुन्छन्। यसमा पनि रातो रङले बढी ध्यान तान्छ। तर, यसको मतलब रातो रङको लिप्स्टिक लगाएर महिलाहरूले केही फरक कुरा गर्न वा कुनै पनि किसिमको आमन्त्रण दिन खोजेको भन्ने होइन। यस्तो सोच भारतमा मात्रै नभएर अपेक्षाकृत आधुनिक भनिने देशमा पनि देखिएको छ।

अनुसन्धानकर्मीहरूका अनुसार कुनै पनि किसिमका लिप्स्टिक सामुन्नेका, मुख्यगरी पुरुषको ध्यान तान्ने किसिमका हुन्छन्। यसमा पनि रातो रङले बढी ध्यान तान्छ। तर, यसको मतलब रातो रङको लिप्स्टिक लगाएर महिलाहरूले केही फरक कुरा गर्न वा कुनै पनि किसिमको आमन्त्रण दिन खोजेको भन्ने होइन।

केही वर्षअघि बेलायतमा यही विषयमा बहस उठ्यो। त्यति बेला काम गर्ने क्षेत्रमा लिप्स्टिक लगाउन प्रतिबन्ध लगाउनु पर्ने माग उठेको थियो। त्यसो त, १८औं शताब्दीमै यहाँकी सांसदले लिप्स्टिकलाई ‘पुरुषलाई फसाउने शैतानी तरिका’ भन्दै यसमाथि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरेकी थिइन्।

नारीवादका विभिन्न कालखण्डमाथि चर्चा गर्ने हो भने यसको पहिलो काल सन् १८४८ देखि १९२० लाई मानिन्छ। यो समयमा कैयौँ पश्चिमी देशहरूमा महिलाहरूले मतदानको अधिकारका लागि आवाज उठाउन सुरु गरेका थिए। उनीहरूले लामो संघर्षपछि त्यो अधिकार हासिल गरे। यही चरणमा महिलाहरूले शिक्षा र रोजगारीमा समानता र गर्भपतनको अधिकारको लागि पनि पहिलो पटक आवाज उठाए।

नारीवादको दोस्रो चरण सन् १९६३ देखि १९८० को दशकबीचको समयलाई मानिन्छ। यति बेला महिलाहरूले आफ्नो शरीरमाथि आफ्नो अधिकार हुनुपर्ने कुरा उठाएका थिए। त्यसैगरी वस्तुकरणदेखि यौन शोषणसम्मको खुलेर विरोध सुरु भएको थियो। यही चरणमा ब्रा जलाउने, वाक्सिङ नगर्ने, मेकअपबाट टाढा रहने र भावनात्मक रूपमा बलियो हुने विषय नारीवादको हिस्सा बनेका थिए।

तेस्रो चरण भने नारीवादको दोस्रो चरणभन्दा ठीक विरोधी थियो। महिलावादको दोस्रो चरणसँग विल्कुल मेल नखाने यो चरणले विरोधाभासपूर्ण कुराहरू गर्थ्यो। दोस्रो चरणमा हरेक किसिमले श्रृंगारबाट टाढा रहने कुरा हुन्थ्यो, तर, तेस्रो चरणमा यसलाई स्वीकार गर्ने विषय उठ्यो। वास्तवमा, ‘लिप्स्टिक नारीवाद’ पहिलो मौका थियो, जहाँ फेसनलाई पनि नारीवादको हिस्सा बनाउन थालियो। यसको पहिलो कालखण्डमा महिलाहरूले आफ्नो प्राकृतिक रुपलाई स्वीकार्ने कुरा गरेका थिए। यो चरणमा ‘अग्ली फेमिनिस्ट’ (कुरुप नारीवाद) को छविलाई तोड्नेसँगै महिलाले पुरुषको लागि मेकअप नगर्ने कुरालाई पनि स्थापित गर्ने कोसिस भएको थियो।

लिप्स्टिक नारीवादको यो कालखण्ड यति छोटो रह्यो कि, यसलाई केही मनिसहरूले नारीवादको तेस्रो चरणको रुपमा लिन अस्वीकार गरे। यसप्रति धेरै असहमति, भ्रम र विवाद आए, जुन आज पनि उस्तै छन्। तर, समाजशास्त्रीहरूका लागि २१औं शताब्दीको दोस्रो दशक नारीवादको पुनर्आगमनको समय मात्रै नभएर उनीहरूले यसलाई नारीवादको चौँथो चरणको रुपमा सम्बोधन गरिरहेका छन्। अर्थात्, उनीहरू लिप्स्टिक नारीवादलाई नारीवादको एउटा चरणको रुपमा स्वीकार गर्छन्।

नारीवादको चौँथो चरणले पछिल्ला सबै कालखण्डका कुराहरूलाई आफूमा सामेल गरेको छ। उमेर, नश्ल, वर्ण र वर्गसँग जोडिएका सबै किसिमका भेदभावविरुद्धमा छ। यो चरणमा महिलाहरूलाई आफ्नो हरेक किसिमको शरीरमाथि गर्व गर्ने कुरा हुन्छ, यहीँ मेकअप, फेसन र हाँस्ने–बोल्ने तरिका उसको छनोटको विषय हुने बताइएको छ। यसले उनीहरूको यौनिक अभिव्यक्तिलाई आवश्यक र तर्कसंगत मानेको छ। यसमा लैंगिक बराबरीको कुरा गर्दै लैंगिकताको पुरै चक्र अर्थात् लेस्बियन, गे, बाइसेक्सुअल, ट्रान्सजेण्डर, क्वीयरलाई पनि सामेल गरिएको छ। सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा त, धेरैजसो विषयमा यो डिटिजल छ। कार्यस्थलमा हुने यौन शोषणविरुद्ध सुरु भएको ‘मी टू’ आन्दोलन यसको एउटा उदाहरण हो।

चौँथो चरणको नारीवादको सन्दर्भमा भारतको कुरा गर्ने र लिप्स्टिकतर्फ फर्किने हो भने यसलाई लिएर देखिने बुझाइले महिलाहरूको स्थितिबारे धेरै कुरा बताउँछ। उदाहरणका लागि, लिप्स्टिक लगाउनु शहरमा धेरै सामान्य हुँदाहुँदै पनि कहिलेकाँही धेरै महत्वपूर्ण बनिदिन्छ। साना गाउँ वा शहरहरूमा भने यसलाई सधैँ शंकाको नजरले हेरिन्छ। लिप्स्टिकजस्तो सामान्य कुराप्रति थोरै अचम्मजस्तो लाग्ने यो व्यवहारले बताउँछ, हाम्रोमा महिलाहरूलाई, मुख्यगरी उनीहरूको यौनिकतालाई कसरी भित्रै नियन्त्रण गर्ने कोसिस गरिएको छ।

मध्यप्रदेशको कटनी शहरबाट काम गर्न बैंगलोर पुगेकी पायल गुप्ता भन्छिन्, ‘पोस्ट ग्रेजुएसनसम्मको पढाइ मैले कटनी शहरमै बसेर गरें। तर, एकदिन पनि लिप्स्टिक लगाइनँ। यदि कुनै दिन लगाएको थिएँ भने कसै न कसैले केही भनेकै हुन्थे र मैले घरबाट पाइलासम्म चाल्न पाउदिनँ थिएँ। अहिले म दैनिक लिप्स्टिक लगाउँछु। मेरो साथमा कैयौं लिप्स्टिक छन्। पहिलो पटक लिप्स्टिक लगाएर बाहिर निस्किँदा निकै गज्जब अनुभव गरेको थिएँ। मलाई लागेको थियो, म लिप्स्टिक लगाएर हिँड्दा भिडमा नमूनाजस्तो देखिन्छु। तर, मलाई कसैले पनि ध्यान दिएन। तब मैले मोबाइल निकालेर आफ्नो अनुहार हेरें– कतै केही छुट्यो कि? यो घटना भएको तीन चार वर्ष भयो। अहिले त्यो दिनको आफ्नो अवस्था याद गर्दा मलाई निकै हाँसो लाग्छ। तब यस्तो गर्नु मेरो लागि निकै ठूलो कुरा थियो।’

महिलालाई लिप्स्टिक लगाउनबाट रोक्ने के कुरा छ? यसको जवाफ मध्यप्रदेशकै मउगञ्ज गाउँमा बस्ने प्रिया सोनी दिन्छिन्। यही वर्ष बीएडको डिग्री पाएर शिक्षक बन्ने तयारीमा रहेकी उनी भन्छिन्, ‘लिप्स्टिक लगाउनुको मतलब बढी नै हुन्छ। यो कसरी हिँडिरहेकी छे? लिप्स्टिक लगाएकी छे आज त! के आज केही महत्वपूर्ण कुरा हो? यस्ता कैयौं प्रश्नहरूले घेर्छन्। हाम्रोमा मान्छेहरू ‘बिहेको निकै हतार छ तिमीलाई?’ सम्म भन्छन्। लिप्स्टिक लगाउनुको मतलब हो, महिलाको कसैसँग प्रेम वा चक्कर छ वा उसलाई विवाह गर्ने हतार छ। श्रृंगार गर्ने, सजिने सोखलाई सधैं पति र प्रेमसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ। हामी आफ्नो लागि केही गर्न सक्दैनौं। हुन त अहिले केहीले आफ्नो इच्छाअनुसार मेकअप गर्न थालेका छन्, तर उनीहरूलाई राम्रो नजरले हेरिदैंन। सबैभन्दा धेरै दबाब हामीमाथि राम्री केटी बन्ने हुन्छ। र एउटा लिप्स्टिक नै हाम्रो राम्रोपनमाथि भारी देखिन्छ।’

-सत्याग्रहमा छापिएको सामग्रीको भावानुवाद

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।