हामी 'छाउपडी गोठमुक्त गाउँ' बनाउँदैछौं, के तपाईं ‘गुफा’मुक्त सहर बनाउन सक्नुहुन्छ?

विश्व

नेपाल लाइभ मंगलबार, वैशाख १८, २०७५ ०८:०१

चितवनकी केटीसाथीको पहिलो रजस्वला अनुभूति सुनेर भर्खर कोठामा फर्किएको छु। बाख्राको खोरमा गुज्रिएका २० दिनको दुःखद् स्मृति उनले सुनाइरहँदा कुनै दन्त्यकथाभन्दा कम दर्दनाक लागिरहेको थिएन मलाई।

आफ्नो स्मृति सुनाइसकेपछि थापा थरकी उनले भनेकी थिइन्, ‘तपाईंतिर त छाउपडी (रजस्वला) प्रथा अझै कठोर छ है!’

म फिस्स हाँसेको थिएँ। मेरो त्यो हाँसोमा उनीप्रतिको कटाक्ष थियो। हाम्रा दिदीबहिनीहरुले यो हदसम्मको दुःख त पाएका छैनन् भन्ने सन्तुष्टि थियो। र, कुनै अमूक 8शास्त्रीले उनको दिमागमा पारिदिएको पूर्वाग्रह प्रतिको आक्रोश थियो।

उनले के बुझिन्, त्यो उनै जानून्।

मैले यत्ति भनेँ, ‘तपाईंले खेपेजति कठोरचाहिँ छैन।’

उनले छक्क परेर मतिर प्रश्नवाचक नजर फ्याँकिन्।

मैले उत्तरमा भनेको थिएँ, ‘पहिलोपल्ट रजस्वला हुँदा हाम्रा दिदीबहिनीले घामपानी, दाजुभाइ, किताबकापी सबै हेर्न पाउँछन्।’ किन यसो भनेको थिएँ भने उनले ती २० दिन घामपानी, किताबकापी र आफन्तको अनुहार हेर्न नपाएको बताएकी थिइन्।

राजधानी लगायत सहरीया र शिक्षितहरुको ‘सभ्यता’मा यस्तैगरी ‘गुफा’ राख्ने प्रचलन छ क्या रे! सायद, निरीह र गरिबहरुको उही प्रचलन ‘कुप्रथा’ र शिक्षित र धनीहरुको प्रचलन ‘संस्कृति’ हुन्छ। हाम्रो 8मा एउटै खाना हेपिएको व्यक्तिलाई घिचाइन्छ र मानिएको मान्छेलाई ज्युनार गराइन्छ। एउटै हिँडाइमा निर्धाेले मुन्टिनुपर्छ र बलियो सवार हुन्छ।

यही बेला गाउँबाट दाइ (अमर खड्का, जो स्थानीय राजनीतिमा सक्रिय छन्) को फोन आएको छ। उहाँले हाम्रो गाउँ (बाजुराको रजाली) लाई छाउपडी गोठमुक्त वडा घोषणा कार्यक्रमको मिति बैसाख २० लाई तय भएको बताइरहनुभएको छ।

त्यसपछि दिमागमा अटोसेभ भएर बसेको छाउपडीसँग जोडिएका केही अनुभूतिहरुको फोल्डर खुल्न थाल्यो।

सम्झिएँ पहिलो घटना। जुनबेला कक्षा ८ को जिल्लास्तरीय परीक्षा भर्खरै पार लाएको ठूलो जोसमा थिएँ। त्यही बेला सेभ द चिल्ड्रेनको सहयोगमा पिसविन नामक स्थानीय गैरसरकारी संस्थाले बालक्लब गठन गर्न थाल्यो। गठनको उद्देश्य तीनटा बताइएको थियो। पहिलो, माओवादी द्वन्द्व भएकाले बालबालिका शान्तिका क्षेत्रका विषयमा लबिङ गरिने, दोस्रो छाउपडी र बालविवाह जस्ता कुप्रथा हटाउने र तेस्रो, बालबालिकाको व्यक्तित्व विकास। म बालक्लबको अध्यक्ष चुनिएँ।

आफूलाई 8ले ‘रिकगनाइज’ गरेको जोस थियो। मनमा आँट र साहसको मिटर यति चढेको थियो कि म सबथोक गर्न सक्छु भन्ने लागेको थियो। बालक्लब गठनसँगै यी विषयमा तीनदिने तालिम सकेर घर फर्किंदै गर्दा संकल्प गरेँ, आमालाई छाउगोठ जान दिन्नँ।

वर्षौंदेखि प्रचलनमा रहेको संस्कृतिमाथि एक बालमष्तिस्कले धावा बोल्न लागेको थियो। आफू बालक्लबको अध्यक्ष भएको उच्च मनोबलसहित मैले बुवा र आमा सँगै भएको समयमा प्रस्ताव गरेँ। बुवाको मौन समर्थन रह्यो तर आमाको आपत्ति।

मैले सम्झाएँ, त्यसपछि अड्डी कसेँ र अन्तिममा मेरो आफ्नो कोठा (जो मूलघरसँगै जोडिए पनि दैलो बेग्लै थियो) मा बस्न सकिने उपाय सुझाएँ। आमा राजी हुनुभयो। आमासँगै समयमा रजस्वला हुने काकी, जेठीआमाहरु पनि पछि मेरै कोठाको भुइँमा ओछ्यान लगाएर सुत्न थाल्नुभयो। मैले आफ्नो जितको सानोतिनो बिगुल नै फुकेँ, अन्य बालक्लबका साथीहरु जम्मा भएका बखत।

छुन हुने र नहुनेका सूची थिए। खान हुने र नहुनेका सूची थिए। ती पूर्णतः हटाउन सकिएन तर घटाउँदै गइयो। तर, सभ्यहरुको संस्कृतिमा रहेको घामपानी हेर्न नहुने र दाजुभाइ देख्न नहुने भन्ने कहिल्यै थिएन।

त्यसपछि हाम्रो गाउँमा मेरो घरमा जस्तै सँगै जोडिएका छुट्टै कोठा भएकाहरु आमाले जस्तै गरी बस्न थाले। त्यसमा कसैको रोकटोक भएन। केही हजुरआमालाई भने चालचलन मान्न छाडेकोमा सामान्य गुनासो थियो।

किन बनाइयो होला त छुट्टै गोठ?
त्यतिबेलै मेरो कलिलो दिमागमा खेलेको थियो र आमाले नै गुत्थी फुकाइदिनुभएको रहेछ। मैले पछि आएर मात्रै बुझेँ। यसैलाई आधार बनाएर पोहोरसालतिर 8शास्त्रका एक प्राध्यापकसँग तर्क गरेको थिएँ। छाउपडी प्रथाप्रति उनको दृष्टि वक्र हुनु स्वाभाविक थियो। तर, त्यो 8 र त्यहाँका सदस्य (म पनि एउटा हुँ) प्रति उनको घृणाभाव थियो।

‘के मेरी आमा र दिदीबहिनीलाई म माया गर्दिनँ हूँला?’ मैले प्रश्न गरेको थिएँ, ‘के छाउपडी प्रथा मान्ने कुनै श्रीमान्‌ले आफ्नी श्रीमतीले दुःख पाओस् भन्ने चाहना राख्छ होला?’

सायद उनको 8शास्त्रमा भावुकताका लागि कुनै ‘स्पेस’ थिएन। उनले यी विषयमा मसँग बहस गर्न अनिच्छा जनाए। म चुप लागेँ। त्यसपछि मेरो दिमागमा उनी विद्वान् होइन, शिक्षित मात्रै हुन् भन्ने आयो। उनीप्रति दन्किइसकेको आक्रोशको ज्वाला आफ्नै शान्तिले निभाएँ।

उनी गइसकेपछि त्यहीँ जम्मा भएका अरुले यसबारे जान्ने रुचि देखाए। उनीहरुलाई छाउपडी प्रथाको विकासक्रमबारे सरसर्ती सुनाएँ, जुन मलाई आमाले भन्नुभएको थियो।

हामी चिसो ठाउँमा बस्छौं। ढुंगामाटोका साना घर बनाउँछौं। मेरो पहिलो घर जम्मा एकतलाको थियो। भुइँमा गाइभैंसी बाँधिन्थ्यो। माथिल्लो तलामा हामीले खाना पकाउने चुल्हो थियो। चुल्हो वरिपरि हामी ६ जनाको परिवार सुत्थ्यौं। ओढ्ने प्रशस्त लुगा नभएकाले हिउँदको महिना चुल्होको आगो रातभरि निभ्दैनथ्यो।

आमा महिनावारी भएपछि भने समस्या पर्थ्यो। किनभने अहिलेको जस्तो स्यानिटरी प्याड प्रशस्त उपलब्ध हुने जमाना थिएन र भए पनि हाम्रा (मेरो गाउँकै मान्छेका) अरु आवश्यकताका अगाडि त्यो सोख हुन जान्थ्यो। आमा महिनावारी भएको बखत मेरो कोठामा सुताउँदा उहाँ हिँड्ने बाटोमा रगतका थोपा देखेको हुँ।

रगत देखेपछि घिनाउने र डराउने मानवीय स्वभाव हुन्छ। एकपल्ट सम्झिनुहोस् त, यदि भान्छा कोठामै रगत चुहियो भने? त्यस्तो अवस्थामा के तपाईं निर्धक्क खाना खान सक्नुहुन्छ?

सुन्नेले ‘हो त नि’ भावमा मलाई हेरिरहेका थिए।

खाने र सुत्ने कोठा एउटै भएपछि त्यस्तो समयमा बाहिर बस्ने बाध्यता हुन्थ्यो। सबै गाउँले मिलेर महिनावारी भएका महिलालाई बस्ने छुट्टै घर बनाइदिए। स्वाभाविक रुपमा अरु घरभन्दा सानो हुन्छ र त्यसैलाई भनियो छाउपडी गोठ।

समयको सान्दर्भिकता अनुसार यो प्रथा ठिकै थियो होला। तर, यसमा केहीले भ्रमहरु थप्दै गए र कुप्रथा पनि भयो। कुप्रथाको जालोमा बेरिएको भनिएको मेरो गाउँ बैसाख २० गते छाउपडी गोठमुक्त घोषणा हुँदैछ। ओहो! केही वर्षकै अन्तरालमा देखिएको यति ठूलो परिवर्तन।

यतिबेला म गद्गद् छु र खोजिरहेको छु, आफ्नै मनभित्र यो तीव्र परिवर्तनको कारण। आफ्नै गाउँलाई नियाल्दा यसको पहिलो कारण समृद्धि देखेँ मैले। र, दोस्रो चेतना। किनभने अहिले हरेकले नयाँ घर बनाएका छन्। उनीहरुका खाने र सुत्ने कोठा छुट्टाछुट्टै छन्। अझ परिवारका सदस्यहरु अनुसार नै कोठा बनाउन सक्ने ल्याकत छ।

मेरो जुन गाउँ छाउपडी गोठमुक्त वडा घोषणा गरिँदैछ, जसलाई आधुनिक कृषि प्रणालीका लागि जिल्लाकै नमुना गाउँका रुपमा हेरिन्छ। जसका कारण कृषक वर्गमा पनि आर्थिक उन्नति छ। यो परिवर्तन यसैको परिणाम हो। गाउँको विकास र चेतनाका लागि निरन्तर संघर्ष गर्ने उक्त वडाका अध्यक्ष वीरबहादुर रावल, युवा राजनीतिज्ञ अम्मर खड्का, काशी विक, गीता रावल, सहकारीकर्मी अम्मर खड्का, युवा अभियान्ता डबलबहादुर रोकाया, धर्म रोकाया, नन्दलाल खड्का, नरबहादुर रावल, विष्णु रावल, शिक्षकहरु श्याम रावल, अम्मर रावललगायत यो परिवर्तनका महत्वपूर्ण हिस्सेदार हुन्।

आफ्नै गाउँमा, त्यो पनि आफ्नै आँखा अगाडिको यो परिवर्तन हेरेर दावाका साथ भन्न सक्छु, विकासको लहर गाउँसम्म पुर्याउने हो भने यो प्रथा आफैं लोप भएर जानेछ।

तर, जसले यो विषयलाई भजाएर सुदूर–कर्णाली क्षेत्र र त्यहाँका हामी बासिन्दालाई ‘बदनाम’ बनाइरहेका छन्, उनीहरु यो कुप्रथाको तथ्य खोज्न चाहँदैनन्। आफूलाई विकासे भन्ने उनीहरु यो प्रथाको मूलजरोमा पुग्न चाहँदैनन्। किनभने उनीहरुलाई भजाइरहनुछ गरिबी। उनीहरुलाई बेचिरहनुछ, त्यसकै कारण निम्तिइरहेका यी र यस्तै समस्या।

आफूअनुकूल बनाइएका डकुमेन्ट्री हेरेर आफूलाई 8शास्त्री भनाउनेहरु यहीँ छन्। र, उनीहरु हामीलाई वर्षौंदेखि घोषणा गरिरहेका छन्- माया, प्रेम र संवेदना नभएका पुरुषहरु।

आज म चुनौती दिन चाहन्छु, हामीले आफ्नो गाउँलाई त छाउपडी गोठमुक्त घोषणा गर्यौं। छोरी रजस्वला हुँदा २० दिन घामपानी नदेखिने अँध्यारो कोठा (गुफा) मा राख्ने तपाईंहरुले यस्तै मुक्तिको घोषणा गर्न सक्नुहुन्छ?

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।

प्रतिक्रिया दिनुहोस्

नेपाल लाइभ Nepal’s independent digital media. Offers quick current affairs update, analysis and fact-based reporting on politics, economy and society. http://nepallive.com

लेखकबाट थप

आईएसआईसँग सम्बन्ध भएको आरोपमा दिल्लीमा एक नेपालीविरुद्ध मुद्दा, पहिचान छुपाएर बस्दै आएको आरोप

कुलिङ पिरियडको प्रावधानबाट समिति पछि हट्दैन: सभापति खतिवडा

जापानमा ट्याक्सी चालकले ५० महिलालाई बलात्कार गरेको आशङ्का